Dawne Zawiercie w fotografiach i opowiadaniach

W poniedziałek, w dniu św. Klary, 12 sierpnia 1709 roku, o wschodzie słońca w dworze w Blanowicach zmarła Agnieszka z Woodów Chrościńska, córka Jadwigi i Aleksandra Wooda, Ĺźona Wojciecha Stanisława Chrościńskiego. Był on sekretarzem króla Jana III Sobieskiego, uczestnikiem wyprawy wiedeńskiej „za pierwszej młodości” w r. 1683, poetą doby baroku.

Jakie okoliczności spowodowały, Ĺźe Chrościński wraz z Ĺźoną na jakiś czas osiadł w Blanowicach? Niektórzy historycy literatury sądzą, Ĺźe Chrościńscy osiedli w Blanowicach, poniewaĹź tę wieś Agnieszka wniosła posagiem do związku małżeńskiego. Chrościński wedle niektórych Ĺşródeł Ĺźeni się z Agnieszką w roku 1685 lub 1686 r., choć podawane teĹź są dwie inne daty oĹźenku – 1689 i 1690 – i ta druga wydaje się być bardziej prawdopodobna, bowiem 29 VIII 1690 r. Chrościński zawiera z Jadwigą i Aleksandrem Woodami umowę określającą warunki prawno-materialne związku. Agnieszka wnosi w posagu dobra w Sochaczewskim: Wolę Szydłowiecką, Humiń i Wolę Bolimowską, a o Blanowicach w intercyzie nie ma wzmianki. Wówczas wieś Blanowice wchodziła w skład dóbr pileckich. Myśląc o małżeństwie, Chrościński zabiega u króla Jana III Sobieskiego o przywilej na praską komorę solną, który otrzymuje. Dobra wienne małżonkowie sprzedają w 1695 r. Wojciechowi i Zofii Szczuckim. Chrościńskim pozostają dochody z komory solnej na Pradze, oraz z wsi Dzięgielów i Zuków, a takĹźe ze wsi Wielka Wola pod Warszawą, podarowanej przez króla w 1695 r. O te wsie musiał się sądzić i kłócić z Franciszkiem Brochowskim, a o Wielką Wolę z Zabrzeskim, którą ten zajął. Odzyskał ją juĹź za panowania Augusta II, w 1721 r. Wcześniej, w 1697 r. przez tegoĹź króla uzyskał potwierdzenie przywileju na komorę solną. 

Chronologia Ĺźycia Stanisława Wojciecha Chrościńskiego i jego małżonki jest bardzo powikłana i niektóre fakty nie są jednoznacznie potwierdzone w dokumentach. Nie znamy dokładnej daty urodzin poety, ani jego małżonki, nie znamy tez dokładnej daty zgonu Chrościńskiego, te dwie daty graniczne nadal znajdują się w sferze domniemań.             

Wojciech Stanisław Chrościński, mieszczanin warszawski – łyk, jak niegdyś pogardliwie nazywano mieszczan, urodził się około 1660 lub 1665 r. (Chróściński – tak w XVII-XIX-wiecznych opracowaniach zapisywano jego nazwisko, on sam podpisywał się takĹźe Chruściński). Poza utworami literackimi i listami, jakie po sobie zostawił, wiemy o nim mało. Nie posidamy informacji o jego wykształceniu, choć na dworze królewskim otaczała go sława wielkiej uczoności, a sam król „przechadzał się po wilanowskim parku i słuchał (…) powaĹźnych rymów Chrościńskiego”.

Zanim poszedł na słuĹźbę do króla i stał się sekretarzem pokojowym, był dworzaninem Andrzeja Modrzewskiego. W 1683 r. udaje się wraz z nim na odsiecz Wiednia. Chyba jeszcze nie znał swojej przyszłej Ĺźony, kiedy wraz z wojskiem królewskim ciągnął 27 lipca 1683 r. traktem z Włodowic w kierunku Bydlina na Śląsk, i dalej do Wiednia.

W Bitwie Wiedeńskiej ginie jego dobrodziej Andrzej Modrzewski – krótka to była słuĹźba, jak to sam w wierszu ujął.
                         

Jedni biografowie odnotowują, Ĺźe zbyt aktywnie nie uczestniczył w bitwie. Modrzewski zlecił mu pilnowanie taborów i prowiantu. Chrościński połączywszy uprzednio powierzone wozy z taborami królewskimi próbował na pole bitwy dotrzeć, to mu się jednak nie udało. Odnalazł ciało Modrzewskiego na pobojowisku. Powiadomił wdowę po podskarbim, Urszulę Modrzewską w dniu 29 X 1683 r.; w liście tym wspomina o poczynaniach Modrzewskiego i okolicznościach jego śmierci. Zajął się przewozem zwłok opiekuna do kraju. Jerzy Samuel Bandkie, krakowski XIX-wieczny historyk, pisze, Ĺźe „W. St. Chrościński był pod Wiedniem i ciele przy nim zabitego Jędrzeja Modrzewskiego Podskarbiego i Pułkownika do domu odwiózł. Ta podróĹź musiała zabawić tak długo, Ĺźe nie, bydĹş (był) na całej wyprawie, atoli nim przyszło do odwoĹźenia ciała, które zapewne balsamowano, mógł jeszcze (…) I na innych potyczkach być, przytomny”.

W rok po wyprawie wiedeńskiej Chrościński wydaje poemat „Traba wiekopomnej sławy y pamięci najjaśniejszego y niezwyciężonego Jana III. Z BoĹźej Łaski Króla(…) Viktorią opiewająca. Roku Pańskiego 1684 na widok podana”.

Po powrocie do kraju oddaje swoje usługi prymasowi Michałowi Radziejowskiemu. Doceniając zasługi et arte et Marte probata viribus sztuką i orężem, pana Chrościńskiego mieszczanina na sejmie warszawskim w dniu 16 II 1685 lub 24 V 1685 r., nobilitowano i „do prerogatywy stanu szlacheckiego za zgodą wszech stanów przypuszczony”. Do swojego gniazda herbowego poetę przyjął Michał Radziejowski – kuzyn króla Jana III. Pieczętował się herbem Junosza.

Po nobilitacji zaczyna się dla Chrościńskiego najlepszy czas w Ĺźyciu osobistym i twórczym. Przed majem 1685 r. otrzymuje tytuł sekretarza królewskiego i kierownika kancelarii, funkcje tę pełnił do 1697 r. Czas jakiś po nobilitacji pełnił funkcje dowódcy puszkarzy w Tczewie. Ĺťeni się w 1690 r. z Agnieszką Woodówna, tworzy, tłumaczy na polski poezję łacińską, wydaje swoje utwory – niektóre przy wsparciu króla. Otrzymuje królewski laur poetycki. W 1690 r. wydaje w Oliwie „Farsalie” Lukana, tłumaczy i wydaje „Herodiady” Owidiusza – wydane w tym przekładzie prawdopodobnie w 1689 r., trafiły… na Indeks Librorum Prohibitorum (Dzieł Zakazanych).

Po śmierci króla, jako zwolennik linii Sobieskich na tronie polskim, wydaje „Lament strapionej ojczyzny”, który powstał w końcu 1696 r., ale za Ĺźycia nie został wydany. Kolejny utwór to „Projekt na mody francuskie”, który porusza sprawy zamętu w ojczyĹşnie i sprawy obyczajowe. W XVIII w. wydane zostają kolejne jego dzieło – „Aman, czyli historia Estery wierszem opisana” (1705 r., Kraków). W tym samym roku tworzy„Joba cierpiącego z dóbr fortun wyzuty, na dzieciach i zdrowiu dotknięty, a przez łaskę i Miłosierdzie Boskie nad wszelkie mniemanie przyjaciół usprawiedliwiony, i wszystkim w dwójnasób nadany…” (1707, Warszawa). W 1706 r. w Warszawie wydaje „Laur poetyczny, czyli pieśń na pochwałę N.M. Panny”. Po „Jobie…” ukazuje się drukiem w Częstochowie 1710 r. „Krotki zbiór Duchownych zabaw Ojczystym Wierszem przez jego Mości (…)”, takĹźe w Częstochowie wydaje w 1717 r. „Clipeus serenissimi Joannis tertii”, panegiryczną genealogię Sobieskich, z której dowiadujemy się, Ĺźe przodek Sobieskiego wychowywał się wraz z Mieszkiem na dworze Ziemomysła. Po śmierci Chrościńskiego ukazał się kolejny jego utwór „Józef do Egiptu od braci przedany”, wydany w 1745 r.

Zaraz po śmierci Sobieskiego, Chrościński osiadł w Blanowicach – tak sugerują niektórzy biografowie. Nie jest to jednak pewne, skoro został sekretarzem królewicza Jakuba Sobieskiego. Być moĹźe, dwór blanowski stał mu się schronieniem po 27 II 1704 r., kiedy August II aresztował królewicza Jakuba. Chrościński, mając na względzie bezpieczeństwo osobiste Ĺźony i swoje, usunął się w zacisze blanowskiego dworu. Blanowice nie były wówczas wsią zasobną, ani wyróĹźniająca się liczbą mieszkańców – liczyły ok. 20-25 domów i ok. 200 mieszkańców. Sądzę, Ĺźe do pobytu w Blanowicach skłoniła Chrościńskiego choroba Ĺźony, która leczyła się w Krakowie, a takĹźe wydarzenia polityczno-militarne, Wojny Północne i jej następstwa.

Ĺťona poety zmagała się z problemami zdrowotnymi od dłuĹźszego czasu. Wyczerpana chorobą i „kilkakrotnym płodem poronnym” zmarła 12 VIII1709 r. w Blanowicach. Małżeństwo Chrościńskiego z Agnieszką trwało 19 lat.

Wstrząśnięty śmiercią, Ĺźony pisze utwór „Threny Ĺźałobne po śmierci niegdygodnej pamięci napisane Jemoc. P. Agnieszce Chrościńskiej Sekretarzowej J. KR MCI. Od osieroconego jej małżonka JMC, Pana Woyc. Stan. Chrościńskiego J.K MCI. Sekretarza w R.P. 1709”. Na 60 stronach umieścił poeta 15 trenów. Przyczynę i skutek zamyka Chrościński w strofach:
                                               

Zastanawiające jest, dlaczego Chrościński pochował Agnieszkę na cmentarzu we Włodowicach, a nie w Kromołowie. Obiecał, Ĺźe doczesne szczątki małżonki przeniesie w rodzinne strony, czy to się stało? Swój ból po stracie Ĺźony tak opisuje.

W stanie wdowieństwa prawdopodobnie wytrwał Chrościński do 1711 r., bo i ta data nie jest zbyt pewna. OĹźenił się z Apolonią Otwinowską herbu Gryf, panną posaĹźną – w skład jej majątku Błeszno, wówczas pod Częstochową, wchodziły Nowa Wieś, Słowik, Wały, Hutka, Dąbie i Ostatni Grosz. Często bywał w Oławie siedzibie Sobieskich. Z Apolonią Otwinowską mieli troje dzieci: Marcina, Jana Chryzostoma i Szymona. Zmarł najprawdopodobniej w 1733 r. J.S Bandkie pisze, Ĺźe „zszedł z tego świata w wieku podeszłym więcej jak 90 lat licząc”.

Sądze, a nawet twierdzę, Ĺźe Wojciech Stanisław Chrościński napisał „Treny” w blanowskim dworze, być moĹźe pod jednym z wiązów, które doĹźywają i lat 400? Kilka dorodnych wiązów rosło jeszcze do lat 70. ubiegłego wieku w podworskim parku w Blanowicach. 

* Wykorzystany w tekście rysunek dworu w Blanowicach, wedle stanu na lata pięćdziesiąte, został wykonany przez autora tekstu.