Dawne Zawiercie w fotografiach i opowiadaniach

Stefan Stefañski

Stanisław Holenderski - przemysłowiec i filantrop

Strona główna » Zawiercianie » StanisÅ‚aw Holenderski - przemysÅ‚owiec i filantrop

Urodził się i umarł jako Żyd, czuł się Polakiem, ale przede wszystkim był wielkim zawiercianinem.

StanisÅ‚aw Holenderski (1871-1940) jest jednÄ… z nielicznych postaci miÄ™dzywojennego Zawiercia, której dokonania i zasÅ‚ugi dla miasta zostaÅ‚y docenione przez mieszkaÅ„ców. Wielka w tym zasÅ‚uga miÅ‚oÅ›nika historii Zawiercia, pana Piotra Grzyba, który za pomocÄ… publikacji wielokrotnie przypominaÅ‚ sylwetkÄ™ i dorobek zawierciaÅ„skiego filantropa i przemysÅ‚owca. PaÅ‚acyk przy ulicy 3 Maja, willa na Stawkach, budynek SzkoÅ‚y RzemieÅ›lniczej i ZespoÅ‚u SzkóÅ‚ przy ulicy Zaparkowej, kaplica na cmentarzu parafialnym – to tylko nieliczni niemi Å›wiadkowie dzieÅ‚a życia StanisÅ‚awa Holenderskiego.

Rodzicami przyszÅ‚ego wybitnego zawiercianina byli Cecylia z Mendelsohnów i Markus Holenderski. Ojciec StanisÅ‚awa przybyÅ‚ prawdopodobnie z BiaÅ‚egostoku w okresie budowy podwalin miasta. Matka byÅ‚a córkÄ… wÅ‚aÅ›ciciela dóbr w Blanowicach. Nie jest do koÅ„ca jasne, czy to ci sami Mendelsohnowie, których nazwisko wystÄ™puje wÅ›ród nabywców dóbr kromoÅ‚owskich w 1871 roku. WyjaÅ›niaÅ‚oby to posiadanie nieruchomoÅ›ci gruntowych w kwartale Zawiercia, z ulicami PomorskÄ… i Paderewskiego.

Jego ojciec byÅ‚ wspóÅ‚wÅ‚aÅ›cicielem huty szkÅ‚a, a nastÄ™pnie uruchomiÅ‚ najwiÄ™kszÄ… w okolicach Zawiercia cegielniÄ™, która jednak z uwagi na wyczerpanie pokÅ‚adów gliny zostaÅ‚a przez StanisÅ‚awa Holenderskiego zamkniÄ™ta w latach dwudziestych.

W życiu StanisÅ‚awa Holenderskiego byÅ‚ również epizod zwiÄ…zany z prowadzeniem kopalni wÄ™gla brunatnego w GoÅ‚uchowicach, w spóÅ‚ce z Teodorem Berndtem – wÅ‚aÅ›cicielem fabryki wÅ‚ókienniczej. Jednak gÅ‚ównym źródÅ‚em jego dochodów byÅ‚ majÄ…tek ziemski w PorÄ™bie MrzygÅ‚odzkiej. W tym miejscu należy siÄ™ maÅ‚e wyjaÅ›nienie. W drugiej poÅ‚owie XIX w. od gminy PorÄ™ba MrzygÅ‚odzka odÅ‚Ä…czono Zawiercie WiÄ™ksze, które weszÅ‚o w skÅ‚ad Gminy KromoÅ‚ów. W dalszym ciÄ…gu grunty folwarczne na obszarze Zawiercia wchodziÅ‚y w skÅ‚ad dóbr ziemskich o nazwie PorÄ™ba MrzygÅ‚odzka. Część tych dóbr nabyÅ‚ w 1912 r. StanisÅ‚aw Holenderski. Obok leÅ›niczówki na Turkowej Górze posiadaÅ‚ piÄ™knÄ…, modrzewiowÄ… willÄ™. Dopiero z  tym komentarzem zrozumiaÅ‚a jest darowizna StanisÅ‚awa Holenderskiego w postaci gruntu pod planowany cmentarz ewangelicki przy drodze do CiÄ…gowic czy ofiarowanie nieruchomoÅ›ci gruntowej na potrzeby szkoÅ‚y rzemieÅ›lniczej.

PorÄ™bskie dobra zawierciaÅ„skiego filantropa to 350 morgów (ponad 210 ha) gruntów, w których dominowaÅ‚y lasy skrywajÄ…ce pokÅ‚ady wÄ™gla brunatnego – czarne diamenty ziemi zawierciaÅ„skiej. Lasy te byÅ‚y gÅ‚ównym źródÅ‚em dochodu StanisÅ‚awa Holenderskiego. W 1919 roku, po odzyskaniu niepodlegÅ‚oÅ›ci, wÅ‚aÅ›ciciele dóbr ziemskich w okolicach Zawiercia ogÅ‚aszali odkrycia nowych póÅ‚ górniczych. Z wnioskiem o koncesjÄ™ na wydobywanie wÄ™gla wystÄ…piÅ‚ również Holenderski. WÅ‚adze górnicze zastanawiaÅ‚y siÄ™ nad sposobem wydania decyzji odmownej. WedÅ‚ug obowiÄ…zujÄ…cego wówczas prawa rosyjskiego, z krÄ™gu przedsiÄ™biorców zajmujÄ…cych siÄ™ wydobywaniem wÄ™gla wyÅ‚Ä…czeni byli Å»ydzi. Znaleziono wówczas dyplomatycznÄ… odpowiedź i uzasadniono negatywnÄ… decyzjÄ™ „zbyt bliskim sÄ…siedztwem z kopalniÄ… »Zygmunt« – wÅ‚asność Towarzystwa PorÄ™ba”. Jednak ostatecznie na jego gruntach powstaÅ‚a kopalnia, którÄ… prowadziÅ‚ StanisÅ‚aw Kasterski. Nie wiemy, czy StanisÅ‚aw Holenderski czerpaÅ‚ dochody tylko z dzierżawy pól górniczych, czy byÅ‚ cichym wspólnikiem Kasterskiego.

ByÅ‚ natomiast niewÄ…tpliwie osobÄ… twardo stÄ…pajÄ…cÄ… po ziemi i inteligentnym negocjatorem w sprawach finansowych. Kiedy w 1928 r. Stowarzyszenie Mechaników Polskich z Ameryki podjęło z nim rozmowy w sprawie dzierżawy pól górniczych, StanisÅ‚aw Holenderski zrÄ™cznie odwlekaÅ‚ czas sfinalizowania umowy. W koÅ„cu zostaÅ‚a ona podpisana na korzystnych dla niego warunkach. Oprócz staÅ‚ej kwoty zwiÄ…zanej z każdÄ… tonÄ… wydobytego wÄ™gla, zagwarantowaÅ‚ sobie dzierżawÄ™ placu pod skÅ‚ad wÄ™gla w Zawierciu (dawny skÅ‚ad drewna przy ulicy Towarowej stanowiÅ‚ wÅ‚asność fabryki w PorÄ™bie) i nieodpÅ‚atnÄ… regularnÄ… dostawÄ™ wÄ™gla brunatnego na skÅ‚ad. Jego status majÄ…tkowy pozwalaÅ‚ zaliczać go do najbogatszych osób w okolicach Zawiercia.

SpoÅ‚ecznie angażowaÅ‚ siÄ™ nie tylko w gospodarczych gremiach (Izba PrzemysÅ‚owo-Handlowa w Sosnowcu), ale chÄ™tnie udzielaÅ‚ siÄ™ też w dziaÅ‚ajÄ…cych na rzecz zawierciaÅ„skiej spoÅ‚ecznoÅ›ci stowarzyszeniach o charakterze dobroczynnym i patriotycznym. Nie sposób tutaj wymienić wszystkich. Kiedy w 1928 r. powstaÅ‚ SpoÅ‚eczny Komitet Budowy SzkóÅ‚ SpoÅ‚ecznych, zostaÅ‚ jego czÅ‚onkiem i inicjatorem budowy placówek oÅ›wiatowych na terenie Zawiercia i caÅ‚ego powiatu. Nie ograniczaÅ‚ siÄ™ tylko do uczestnictwa w jego pracach, ale wspieraÅ‚ inicjatywy materialnie, dostarczajÄ…c budulec ze swoich lasów.

Z urodzenia byÅ‚ Å»ydem, z wyboru Polakiem, ale przede wszystkim zawiercianinem. Szczególnym dowodem polskoÅ›ci Holenderskiego jest macewa jego rodziców na kromoÅ‚owskim kirkucie, na których znajdujÄ… siÄ™ napisy polskojÄ™zyczne.
Nie wiemy nic o jego  politycznych sympatiach – Zawiercie pod tym wzglÄ™dem byÅ‚o podzielone. W wieku 50 lat przeszedÅ‚ na katolicyzm. CzÄ™sto też piszÄ…cy o nim przedstawiajÄ… go jako osobÄ™ zaangażowanÄ… spoÅ‚ecznie na rzecz koÅ›cioÅ‚a katolickiego, ale wiemy, że wspomagaÅ‚ również ewangelików (cmentarz ewangelicki miaÅ‚ powstać na jego nieruchomoÅ›ci gruntowej). Jego rodzice byli zaangażowani w budowÄ™ synagogi, StanisÅ‚aw miÄ™dzy innym wybudowaÅ‚ katolickÄ… kaplicÄ™ cmentarnÄ… i ufundowaÅ‚ ambonÄ™ do bazyliki mniejszej. ByÅ‚ blisko zwiÄ…zany z ks. bp T. KubinÄ… – pierwszym ordynariuszem diecezji czÄ™stochowskiej. Nie natrafiÅ‚em  na jakikolwiek Å›lad jego relacji ze Å›rodowiskiem zawierciaÅ„skich Å»ydów. Z pewnoÅ›ciÄ…, zwÅ‚aszcza przez ortodoksyjnych mieszkaÅ„ców Zawiercia wyznania mojżeszowego, uważany byÅ‚ za przechrztÄ™ i odszczepieÅ„ca.

Nie znamy daty Å›lubu StanisÅ‚awa Holenderskiego i Joanny z d. Idzikowskiej z CzÄ™stochowy. Być może perspektywa małżeÅ„stwa byÅ‚a motywem zmiany wyznania. 19 grudnia 1922 r. przyszÅ‚a na Å›wiat ich córka – Aniela. Jak przystaÅ‚o na przedstawicieli lokalnej elity, na rodziców chrzestnych Holenderscy wybrali znanego zawierciaÅ„skiego lekarza Konrada PasierbiÅ„skiego i WandÄ™ WesoÅ‚owskÄ…, żonÄ™ dyrektora fabryki TAZ – Seweryna WesoÅ‚owskiego.

Okres miÄ™dzywojenny moglibyÅ›my nazwać sielankowym dla rodziny Holenderskich. Å»ycie wiedli miÄ™dzy Zawierciem a PorÄ™bÄ…. MieszkaÅ„cy miÄ™dzywojennego Zawiercia pamiÄ™tajÄ… AnielÄ™ HolenderskÄ… z lat trzydziestych, jak podążaÅ‚a na konne przejażdżki ulicami miasta. Z uwagi na majÄ…tek ojca i jego wpÅ‚ywy w mieÅ›cie, uważana byÅ‚a za jednÄ… z lepszych partii. MówiÅ‚o siÄ™ o planach małżeÅ„skich i kandydacie na męża, którym miaÅ‚ zostać syn Kazimierza Arkuszewskiego – wÅ‚aÅ›ciciela dóbr pileckich i kromoÅ‚owskich. Ciekawym przyczynkiem do poznania dziejów rodziny Holenderskich i Zawiercia z pewnoÅ›ciÄ… sÄ… fotografie rodzinne, ale dotychczas nikt niestety nie podjÄ…Å‚ siÄ™ trudu ich opublikowania.

SielankÄ™ rodziny Holenderskich przerwaÅ‚a wojna. W znanych biogramach możemy przeczytać, iż StanisÅ‚aw Holenderski zmarÅ‚ 23 stycznia 1940 roku. Wersji na temat okolicznoÅ›ci jego Å›mierci jest kilka. Najczęściej mówi siÄ™ o samobójstwie. Po wkroczeniu Niemców, ukrywaÅ‚ siÄ™ u Kazimierza Arkuszewskiego w Pilicy. StanisÅ‚aw Holenderski czuÅ‚ siÄ™ Polakiem, ale dla Niemców nadal byÅ‚ Å»ydem, który tak jak jego rodacy powinien chodzić w opasce z gwiazdÄ… Dawida. ZdawaÅ‚ sobie on doskonale sprawÄ™ z tego, jaki los czeka zawierciaÅ„skich Å»ydów. ObawiaÅ‚ siÄ™ nie tylko o swoje życie, ale i o rodzinÄ™ – jego córka byÅ‚a póÅ‚krwi Å»ydówkÄ…. PorywajÄ…c siÄ™ na swoje życie, pragnÄ…Å‚ w ten sposób ochronić jÄ… przed losem, jaki spotkaÅ‚ kilka tysiÄ™cy jego rodaków w Zawierciu.

W tle pojawia siÄ™ również problem jego akceptacji w Å›rodowisku żydowskim, od którego religii przodków siÄ™ odciÄ…Å‚. CzÄ™sto mówi siÄ™ o pamiÄ™ci zbiorowej. Jeszcze kilka lat temu jeden z korzennych mieszkaÅ„ców Zawiercia, który byÅ‚ razem z rodzicami w tÅ‚umie odprowadzajÄ…cych StanisÅ‚awa Holenderskiego na parafialny cmentarz, zapytaÅ‚ mnie: kim byÅ‚ StanisÅ‚aw Holenderski?
Ze starych fotografii patrzy na nas starszy, nobliwy pan, z sumiastym sarmackim wÄ…sem, w gustownym modnym kapeluszu i z nieodÅ‚Ä…cznÄ… laskÄ…, otoczony na wiÄ™kszoÅ›ci z nich dziećmi i mÅ‚odzieżą, dla których tak wiele uczyniÅ‚.

Po zakoÅ„czeniu II wojny Å›wiatowej pozostaÅ‚e po wielkim zawiercianinie dobra ziemskie oraz część nieruchomoÅ›ci upaÅ„stwowiono w ramach reformy rolnej i nacjonalizacji przemysÅ‚u. Część nieruchomoÅ›ci na terenie Zawiercia, Å‚Ä…cznie z paÅ‚acykiem przy ulicy 3 Maja, przeszÅ‚a w rÄ™ce prywatne. Å»ona Joanna i córka Aniela umieraÅ‚y w samotnoÅ›ci i niedostatku. W ostatnich latach rozpoczÄ…Å‚ siÄ™ proces przywracania należnej pamiÄ™ci o wielkim mieszkaÅ„cu Zawiercia, który dla miasta uczyniÅ‚ tak wiele, nie oczekujÄ…c dla siebie w zamian zbyt dużo.

autor: Zdzisław Kluźniak

Artykuł pierwotnie ukazał się w nr 3 (5) jesień 2010 kwartalnika "Zawiercianin" oraz www.zawiercianin.pl

Stanisław Holenderski, fot. arch. Z. KluźniakSt. Holenderski z nieodłącznym cygarem podczas wytyczania działek ogrodowych dla bezrobotnych w Zawierciu. Połowa lat trzydziestych, fot. arch. Z. KluźniakSt. Holenderski razem ze Stanisławem Pasierbińskim na spotkaniu z młodzieżą w Porębie Mrzygłodzkiej, fot. arch. Z. KluźniakUroczystość poświęcenia kamienia węgielnego pod budynek szkoły Rzemieślniczej, 22.05.1927, fot. arch. Z. Kluźniak
St. Holenderski z nieodłącznym cygarem podczas wytyczania działek ogrodowych dla bezrobotnych w Zawierciu. Połowa lat trzydziestych, fot. arch. Z. Kluźniak
St. Holenderski z nieodłącznym cygarem podczas wytyczania działek ogrodowych dla bezrobotnych w Zawierciu. Połowa lat trzydziestych, fot. arch. Z. Kluźniak
St. Holenderski razem ze Stanisławem Pasierbińskim na spotkaniu z młodzieżą w Porębie Mrzygłodzkiej, fot. arch. Z. Kluźniak
St. Holenderski razem ze Stanisławem Pasierbińskim na spotkaniu z młodzieżą w Porębie Mrzygłodzkiej, fot. arch. Z. Kluźniak
Uroczystość poświęcenia kamienia węgielnego pod budynek szkoły Rzemieślniczej, 22.05.1927, fot. arch. Z. Kluźniak
Uroczystość poświęcenia kamienia węgielnego pod budynek szkoły Rzemieślniczej, 22.05.1927, fot. arch. Z. Kluźniak

|   Do góry   |   Strona główna   |

Centrum Inicjatyw Lokalnychwww.cil.org.pl

Newsletter

ALPANET - Polskie Systemy Internetowe