Dawne Zawiercie w fotografiach i opowiadaniach

Pisanie ankiety to spowiedĹş, którą trzeba podpisać prawdziwym nazwiskiem – nie dlatego tylko, aby w razie „szczęśliwego upadku” nagroda trafiła, ale i dlatego, Ĺźe ma być pisana prawda, gdyĹź taka jest pełnowartościową. Takie postępowanie uwaĹźam za moją Prawdę, chociaĹź wiem, Ĺźe prawd jest tyle, ile jest idei, a moĹźe nawet ludzi.

Gdyby jednak ci, którzy urządzają ankietę napisali mi jak wygląda prawda dzisiejsza i gdzie jej poszukać, byłbym im niewymownie wdzięczny.

Ostatnią mą spowiedzią była spowiedĹş przedślubna 1917 r. w Sztumie (Prusy Zachodnie), która mnie tak zraziła, Ĺźe od tego czasu do kaĹźdej czuję niewymowny wstręt, dlatego to do pisania ankiety zabrałem się dopiero po apelu krakowskiego Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego, umieszczonym w „Robotniku”, juĹź w początkach czerwca br., gwałcąc swoje ja, chociaĹź o ankiecie wiedziałem z chwilą jej ogłoszenia.

Dla usprawiedliwienia mego wstrętu do spowiedzi opiszę przebieg ostatniej.

„Proszę ojca duchownego, ukradłem worek grochu.

Komu?

Gospodarzowi, u którego pracowałem.

Gdzie to było?

Na Sztumskim Polu.

Jak się ten gospodarz nazywa?

– Przepraszam, czy ja jest u sędziego śledczego?

Durniu, okoliczności łagodzące-e!” – krzyczy księżulo K-ski, aĹź się na całym kościele rozlega, a ludziska którzy tam przyszli, wysłuchać mszy dziękczynnej, odprawianej z okazji jakiejś udałej czy zmyślonej rzezi na froncie francuskim, aĹź gęby pootwierali ze zdziwienia, a moĹźe przeraĹźenia, myśląc na pewno, Ĺźe musi to być duĹźy zbrodniarz (a był to tylko idiota, który wszędzie mówił i dotychczas mówi prawdę) skoro go ksiądz tak mocno karci.

„Okoliczności łagodzące?” – Trzeba mnie spytać co z tym zrobiłem, przepiłem czy przegrałem w karty – dałem kobiecie, matce siedmiorga dzieci, mąż jej na froncie rosyjskim od początku wojny, otrzymywane „brotkarty” im nie wystarczają, zarabiam mało, w domu matka i dwóch nieletnich braci, trzeba coś posłać – tu chciałem pomóc – nie było jak – ukradłem, ale... – „Precz bezboĹźniku, komunisto!” (wyraz ten dla mnie był obcy). W świętym oburzeniu rąbnął pięścią w konfesjonał – ja wstecz zwrot i gnałem ku wyjściu, ścigany rykiem duszpasterza: „Nie dam ślubu” i oczami wiernych.

Nie zdążyłem już powiedzieć, że żałuję, iż tak postąpiłem i że pracowałem ze zdwojoną energią, aby poszkodowanemu nagrodzić krzywdę.

Na koniec jeszcze na tym, ma teściowa otrzymała wezwanie stawienia się do parafii.

Wiem, Ĺźe księżulo tajemnej spowiedzi nie uszanował, gdy jednego razu (mowa była o księdzu) powiedziała mi: „Dobry ty jesteś, ale głupi Rusku, co bym ja była taka głupia jak ty – dziura (więzienie) pewna!”. „Im musisz mówić wszystko dobre”.

Moje postanowienie poszło dalej, niĹź jej rada, gdyĹź od tego czasu nie spowiadam się juĹź wcale – i dlatego tak długo nie mogłem zdecydować się na pisanie ankiety.

Robię z swego postanowienia wyjątek, jedynie dlatego, aby uczciwi wychowawcy mieli moĹźność poznania nastroju robotnika i jeĹźeli nastawienie jest złe – starali się skierować je na lepsze tory.

Wiem, że ankiecie nie podołam, może jednak choć trochę w potrzebie pomogę.

Urodziłem się 7.12.1896 r. w Zawierciu, wówczas osadzie fabrycznej, ojciec mój, to robotnik Towarzystwa Akcyjnego „Zawiercie”, pochodził ze wsi Łośnice pod Zawierciem – syn ubogich wyrobników, ojca stracił bardzo wcześnie.

Wychowaniem jedynaka zajęła się matka, zarabiając praniem i prasowaniem bielizny w Zawierciu, a poniewaĹź jej zatrudnienie wymagało, aby tu stale przebywała, zamieszkała na Zuzance (kilka chałup), która obecnie jest jedną z ulic Zawiercia, pod tą nazwą.

Ojciec do szkoły nie chodził, bo jej wówczas nie było, umiał jednak poprawnie czytać i pisać po polsku i rosyjsku.

Gdy miał lat dwanaście, przyjęty został do Tow. Akc. „Zawiercie” na oddział przędzalni.

Od ojca nigdy nie słyszałem o jego młodości, natomiast jeden z jego dobrych przyjaciół, juĹź zmarły S., którego bardzo lubiłem a on mi płacił wzajemnością, opowiadał mi duĹźo, gdy szłem z nim do lasu, na korzenie, z których plótł opałki, aby za uzyskane za nie pieniądze kupić dzieciom przyodziewek, gdyĹź zarobek w fabryce nie wystarczał.

Twój nieboszczyk ojciec – mówił stary przyjaciel ojca i mój – był dobry chłop, tylko psiakręć ta nieszczęsna wódka, do pracy nastał póĹşniej niĹź ja, lecz był sprytnym i prędko mnie dogonił, został andryjerem, razem ze mną.

Był chwat! Nie bądĹş kto go zmusił, aby dał krwawo zapracowane grosze na wódkę, a mnie i innych słabszych krzywdzić nie dał. Po „gieltahu” – prawił stary – stała granda oprychów i na wychodzących z fabryki wymuszała datki na funde, gdy nie dał „dobrowolnie” tracił cały zarobek, a w zamian brał jeszcze mordobicie.

Mając takie przykłady, gdy był starszy, silniejszy, pił i bił, mszcząc się za doznane nieraz krzywdy i by nie być sam bity.

– Czy dzisiaj dzieje się inaczej? Nie – wiem, Ĺźe bezrobotni z Zawiercia, których Fundusz Pracy wysyła do kamieniołomów w Zagnańsku, budowy kolei czy wałów ochronnych na Wiśle, naraĹźeni są na to samo. Pozbawieni otoczenia rodziny, rodzeństwa, szukają rozrywki przy kartach, wódce i kobietach – takich, które za nieduĹźe pieniądze dają im nie tylko miłość, ale i bardzo często choroby weneryczne.

Lotne [obwoĹşne] biblioteki niejednego uratowały od tych, niszczących zdrowie i krwawo zapracowane grosze – zabawek.

Gra jakiejś sztuki, rozwiązującej problem Ĺźyciowy kształciłaby nie tylko pracującą tam młodzieĹź i starszych, ale i miejscową ludność, której w wielu wypadkach kultura stoi bardzo nisko, a w kaĹźdym bądĹş razie niĹźej, niĹź przybytnich [przyjezdnych].

Matka moja i troje jej młodszego rodzeństwa, przybyli z rodzicami spod Jędrzejowa, gdzie ojciec jej był w dworze owczarzem.

Człowiek starszy, dzieci miał nieletnie, ciągnął do Zawiercia, gdyż wiedział, że tam ośmioletnie już pracują.

Długoletnia znojna praca nie dała mu Ĺźadnych oszczędności, będąc u schyłku Ĺźycia, chciał w ten sposób zapewnić dzieciom egzystencję.

Po niedługim czasie, czworo dzieci zostało sierotami, a najstarsza dwunastoletnia Helena, moja matka, była ich jedyną opiekunką i żywicielką.

Mając lat dwadzieścia wyszła za mąż. Małżeństwo, młodsze rodzeństwo matki i ojca matka, zamieszkali razem.

W krótkim czasie, babka przeniosła się do wieczności, a w parę miesięcy potem ojciec został powołany do słuĹźby wojskowej.

Matka cały ten czas pracowała w fabryce na tkalni i w miarę możliwości pomagając młodszemu z rodzeństwa bratu, gdyż inni pomocy już nie potrzebowali.

Po odbyciu słuĹźby w wojsku rosyjskim i powrocie do kraju, ojciec otrzymał pracę w tejĹźe samej fabryce, w której pracował przedtem.

Wolny czas spędzał przy butelce w gronie nie odstępujących go kolegów, przepijając nie tylko swoje, ale i krwawo zapracowane w fabryce pieniądze matki.

Na Ĺźycie, od jednej wypłaty do drugiej, nieraz musiało wystarczyć to, co matka zebrała za mieszkanie odnajęte zamiejscowym dziewczętom, które pracowały w Tow. Akc. „Zawiercie” i to, co otrzymała za pranie i pracowanie, białych suto ubranych falbanami sukien, w jakie się ubierały ówczesne, z robotniczej sfery, elegantki.

Nie mówiła mi Kochana Matka, ile tego było, wiem – Ĺźe koniec z końcem związać było trudno, a tu jeszcze dzieciska zaczęły się sypać! Powiększają się wydatki, a dochód się zmniejszył, bo matka nosząc mnie na łonie, uległa wypadkowi, schodząc do piwnicy – spadła z łamiących się schodów. Byłem czwartym ich dzieckiem, troje poprzedzających mnie zmarło. Mniemaniem ojca winna temu była matka swym nieumiejętnym obchodzeniem się z maleństwem, nie miał mu kto wytłumaczyć, Ĺźe winne temu mogą być warunki, w jakich jego towarzyszka od lat młodocianych się znajdowała, a które nie pozwoliły na dostateczne rozwinięcie jej organów.

Sprawdzony lekarz stwierdził oberwanie (rupturę), zalecając unikania ciężkiej pracy. Od tej chwili pozostała matka w domu.

Ojciec, uderzony nieszczęściem otrzeĹşwiał – rzucił karty, kolegów od kieliszka, czas wolny po pracy poświęcał Ĺźonie, otoczył ją troskliwą opieką, przerywaną od czasu do czasu odwiedzinami wspólników niedawnych orgii pijackich, którzy tęsknili za dobrym kamratem, skwaszeni jednak chłodnym przyjęciem, pozostawili go Ĺźonie i obowiązkom. W cztery miesiące potem (mam na myśli nieszczęśliwy wypadek matki), ujrzałem światło dzienne.

Byłem dzieckiem słabym, z którym rodzice do czwartego roku Ĺźycia mieli niemało kłopotów z tego powodu.

Strzykanie w uszach, częste zapalenie płuc i inne choroby, nie dawały wytchnienia tworowi ledwie powleczonemu skórką, przez którą moĹźna było policzyć wszystkie kości.

W tym okresie towarzyszami mych zabaw byli: rok starsza ode mnie Ludka i siedmioletni Janek, sieroty bez ojca i matki, dzieci młodszej siostry matczynej, cioci Józi, wychowaniem których zajmował się ich dziadek.

Dzieci większą część dnia spędzały u nas, mile przez rodziców widziane – tym bardziej, Ĺźe brały na siebie obowiązek nie tyle bawienia, bo cherlak im w ich zabawach nie nadążył, ile pilnowania, bym się nie zbliĹźał do niedaleko bieżącej kolei.

Mieszkaliśmy u Gorzelanego, posesji połoĹźonej między ulicą Piaskową, wzdłuĹź której w odległości około stu metrów biegła linia kolei Ĺźelaznej, a dzisiejszą ulicą Szeroką, gdzie stało zaledwie parę domów, a środkiem płynął strumyk.

Matka, chcąc ojcu pomóc, prała i prasowała przynoszoną jej bieliznę i niańczyła rodzone co rok maleństwa, którym widać nie podobał się ten padół płaczu, gdyĹź prędko go opuszczały.

Janek z Ludką, choć zajęci zabawą, sumiennie jednak wywiązywali się z powierzonego im zadania, nie pozwalając zbliżyć się do kolei, gdy jednak szłem w przeciwną stronę, nie zwracali na to uwagi, toteż najczęściej przeprawiwszy się przez strumyk, szłem dalej, krocząc po pastwiskach, łąkach i między zbożami, obładowany zerwanym kwieciem.

Nieobecność mą najczęściej zauważyła matka, gdy wychodziła, aby zabrać dzieci na posiłek.
Ile to wtenczas biedne matczysko musiało się naszukać, nabiegać i martwić, aĹź znalazła mnie uśpionego, nadmiernego zmęczenia długą wędrówką, gdzieś na miedzy.

Mam w pamięci niedawny, bo z tego juĹź lata, wypadek. Dwóch chłopczyków, zdaje się czworo i pięcioletni, wyrwawszy się z opieki rodziców, dostali się nad staw Tow. Akc. „Zawiercie”.

Zrywając kwiaty rosnące nad brzegiem, czy teĹź przyglądając się pluskającym w stawie rybkom – poślizgnęli się i poszli na dno.

SpostrzeĹźono juĹź dwa małe trupki, unoszone przez wodę – rozpacz powiadomionych matek była straszna.

Nadbiegający tłum ludzi pyta policjanta, co się stało?

„Dobrze tak! JuĹź wydobywają drugiego, nauczą się matki pilnować dzieci”.

Rwący się głos i mina, mówiły co innego.

Prawo – za niedostateczny nadzór nad dziećmi, rodziców ukarze, są jednak matki, których ta przyjemność nigdy nie spotka, chociaĹź nie zadają sobie trudu wychowania ani pilnowania dzieci – objeĹźdĹźanie modnych magazynów, obmyślanie tańczącej herbatki, raut – a w najlepszym wypadku, zbiórka na murzynów-chrześcijan – no, ale pilnowaniem i wychowywaniem zajmuje się bona, a nieraz nawet jest ich kilka. Matka robotnica zostawia bez opieki swe dzieci, gdy idzie do lasu na drzewo, prać cudzą bieliznę, często Ĺźebrać – bo albo jest jedyną Ĺźywicielką, albo zarobek męża nie wystarcza, a dzieciska przecieĹź chcę jeść – lecz co to obchodzi mędrców, mądrali lub dyktatorów, którzy „tworzą” prawo! NaleĹźałoby zatrudnić jedną bonę na kilkanaście dzieci robotniczych, która pokazałaby im to, co je zaciekawia i wyrywała złe skłonności.

JeĹźeli juĹź matka-robotnica, w dzisiejszym ustroju, innej jest warta, aniĹźeli ta, co zbiera na afrykańskich murzynów, którzy ją o to nie proszą, to starajmy się zaradzić temu sami, wyznaczając spośród roztropnych towarzyszek chętne, które brały dzieciarnie w las czy łąki i tu juĹź nie tylko zwracały uwagę na ich bezpieczeństwo, ale i na uczciwe wychowanie.

Częste wycieczki w łąki wpłynęły na mój organizm dodatnio, stałem się zdrowszy, silniejszy, nie unikałem zabaw z rówieśnikami (Janek poszedł do szkoły, przychodził z Ludką w niedzielę, a ojciec kaĹźdy raz na odchodnym darzył go dodatkiem pieniężnym, upominając, aby ich uĹźył na przybory szkolne, przed wieczorem prowadził dzieci do domu), którzy przestali mi dokuczać, przekonawszy się, Ĺźe potrafię się skutecznie bronić, a często jeden z tych, którzy mi przedtem dokuczali, musiał się ratować ucieczką, jakby wiedząc, Ĺźe na swych kabłąkowych nogach go nie dogonię, unikał mnie długo bojąc się odwetu.

W roku 1902 kryzys w przemyśle włókienniczym wyrzucił ojca na bruk. Dziś przypominam sobie, chociaĹź wtenczas nie zdawałem sobie z tego sprawy, jak matka z małym braciszkiem na ręku błagała ojca, by nie wstępował do policji, ja pomagałem matce płakać – płacze i ojczysko, chcąc przekonać, Ĺźe zrobić to musi, bo przecieĹź jego obowiązkiem wyĹźywić rodzinę – informował się i jako podoficer z wojska rosyjskiego, ma przyobiecane pozostać na miejscu, nie będzie więc tak Ĺşle.

W pomoc matce przyszli koledzy ojca: Maligłówka, Zieliński i Szczygieł (pierwsi dwaj, jak się dowiedziałem, juĹź wtenczas byli członkami Polskiej Partii Socjalistycznej), którzy wiedząc, Ĺźe go spotkało nieszczęście, przynieśli butelczynę, aby go przy niej pocieszyć – nie wiem, czy ich wywody, czy oświadczenie matki, Ĺźe kilka zaoszczędzonych rubli, które pozwolą jakiś czas przeczekać, wpłynęło na to, Ĺźe ojciec do policji nie poszedł.

Często z ojcem, obładowany wędkami, torbą z chlebem, szłem do okolicznych rzek na ryby czy na raki, aby uzyskane za nie pieniądze nie pozwoliły zbyt prędko wyczerpać skromnych oszczędności matki.

W kilka miesięcy potem ojciec otrzymał pracę w tejĹźe samej fabryce w oddziale „drapalni” wraz z pozwoleniem posyłania mnie do ochronki fabrycznej.

Ochronka – dwie sale, kaĹźda z oddzielnym wejściem, w kaĹźdej z nich około pięćdziesiąt dzieci: chłopców i dziewcząt.

Tu uczono mnie liter, wierszyków, piosenek – dziewczęta uczyły się robót szydełkowych. Zabawy i gry, które wymyślały dla nas wychowawczynie, panie L. i W., dawały nam duĹźo zadowolenia. Po powrocie do domu matka nie poznawała swego wisusa, bez doganiania kolebałem młodego braciszka, nucąc mu piosenki, których wyuczyłem się w ochronce.

Pani L. stale mówiła: „Dzieci bądĹşcie grzeczne, słuchajcie rodziców, pomagajcie im w pracy domowej, jeĹźeli się dowiem, Ĺźe robicie inaczej, to nie będę się z wami bawić, nie opowiem Ĺźadnej bajeczki”.

Za dobro, za zabawy i bajki – kochałem ją, zdawało mi się, Ĺźe gdyby matka powiedziała jej, Ĺźe się Ĺşle w domu sprawuję (często przychodziła dowiedzieć się o moim postępowaniu), to spotkałoby mnie duĹźe nieszczęście, gdyby zagniewana nie pogładziła mych szczecinowatych kudłów.

Rok po ochronce przeminął prędko, do szkoły fabrycznej dostać się było trudno, bo za mało było miejsc a duĹźo kandydatów, prywatnych początkujących, czy nie było czy teĹź ojciec nie czuł się na siłach, aby mnie do niej posłać – nie wiem, dość, Ĺźe zajęciem moim stała się znów ulica.

Mieszkaliśmy wtenczas przy ulicy Fabrycznej – naprzeciw domy fabryczne Tow. Akc. „Zawiercie”, obok nich ogródki, w których przewaĹźnie uprawiano warzywa.

Jeden z takich ogródków naleĹźał do urzędnika Towarzystwa, pana N.

Bawiąc się przed domem z bratem, nieraz widziałem jak chłopcy wskakiwali do tego ogródka, rwąc rzodkiewkę, kalarepkę, marchew – racząc się zdobyczą, rzucali i nam na „blat” (by nie mówić nikomu).

Pewnego razu postanowiłem dobrać się sam do tych smakołyków. Wskoczyłem do ogródka, łap kalarepkę i do płotu, a tu z tyłu trzyma ktoś za kołnierz: „Mam cię bratku, to ty takie zniszczenia robisz w ogródku? Mieszkasz naprzeciwko, chodĹş zobaczymy, co na to powiedzą rodzice”.

DrĹźałem – ojciec nie darował Ĺźadnego najmniejszego przewinienia, no a za to porządna będzie trzepaczka.

Matkę spotkaliśmy w sieni, gdy mnie zobaczyła z kalarepką w ręku, domyśliła się wszystkiego, patrzyła, to na mnie, to na p. N., łzy ciurkiem ciekły po twarzy.

To gorzej bolało niĹź lanie. „Mamo juĹź nigdy nie będę, ja pierwszy raz i nigdy”.

„Niech się pani uspokoi, to dobry chłopak, on juĹź tak robić nie będzie, trzeba jednak się starać czymś go zająć, do szkoły chodzi?”. – „Nie, do bezpłatnej fabrycznej to trudno, miejsc nie ma, gdzie indziej posłać nie starcza. Dziękuję panu i przepraszam za niego i za mnie, gdyby ojciec o tym wiedział! Panie, nie mogę patrzeć na to bicie, a i ja bym miała za swoje”.

„To juĹź będzie naszą tajemnicą, a nad jego nauką pomyślimy. Syn mój niedługo będzie miał więcej czasu, to się tym zajmie! Chcesz się uczyć?” – uczyć chciałem się bardzo, rzuciłem mu się do rąk... „Dobrze, nie trzeba, nie myśl jednak, Ĺźe za darmo, od dnia dzisiejszego będziesz pilnował, aby chłopcy nie psocili w ogródku”.

Poszedł, ścigany łzami wdzięczności – moimi i matki.

Czy ludzie, którym leĹźy na sercu wychowanie i kształcenie, prowadzenie kół samokształceniowych wśród klasy robotniczej, masy chłopców i dziewcząt, pozbawionych moĹźności uczęszczania do szkoły, naraĹźonych na złe przykłady – są w moĹźności do nich dotrzeć, bez pomocy państwa? Czy pomoc z tej strony nadejdzie?

Ludzie, przed którymi zamiarami i pracą piętrzą się olbrzymie trudności, chociaĹź by nawet ich dążenia nie wydały pożądanego wyniku, klasa robotnicza, gdy przyjdzie do słowa, juĹź za same zamiary wybuduje dla nieznanych, obok Grobu Nieznanego Ĺťołnierza – Grób Nieznanego Bojownika o człowieka lepszego, umiejącego odróĹźnić dobre od zła, w wielu wypadkach wykształconego, Bojownika o Nową Kulturę, gdzie człowiek drugiemu będzie przyjacielem – bratem a nie wilkiem.

Pamięć znanych ukamieni, wspomnienia ich otoczy czcią, pomniki dzisiejszych i nie dzisiejszych satrapów – którzy w myśl jakiejś uświęconej barbarzyńskiej kultury pchają miliony ludzi przeciw milionom w śmiertelny bój – jeĹźeli ocaleją, jako zabytki wstecznictwa, słuĹźyć będą za potwory, którymi mniej rozsądne matki straszyć będą niegrzeczne dzieci.

Gdyby jednak okazało się, Ĺźe to fałszywi przyjaciele, Ĺźe rozchodzi im się tylko o to, aby wiedzieć jak klasa robotnicza myśli i aby to uzyskać na jej niekorzyść – hańba jednym i drugim!
Pilnowałem ogródka sumiennie, drżąc z obawy, aby chłopcy nie wtargnęli, myśląc, Ĺźe to mogłoby stać się powodem do utracenia moĹźności nauki.

Wojna rosyjsko-japońska, rezerwiści wyjeĹźdĹźają do swych pułków, pojechał i ojciec.

Jeden z rezerwistów, zwolniony przez lekarza, po powrocie do Zawiercia opowiadał, Ĺźe pod Nowym Radomskiem wykoleił się pociąg Ĺźołnierzy, duĹźo było zabitych i rannych, między innymi ojciec z rozwaloną głową.

Rozpacz kobiety obarczonej dwojgiem nieletnich dzieci, dla której wrota fabryki z powodu jej choroby były zamknięte, była straszna.

Wieczorem, przechodząc korytarzem, widziałem ojca stojącego w kącie z obandaĹźowaną głową, i chociaĹź dla mnie był srogi, teraz go się nie bałem – szłem z rozłoĹźonymi rękoma chcąc go objąć, łapałem próĹźnię. Matki teraz przewaĹźnie w domu nie było, chodziła do gminy z innymi kobietami, upominać się o zapomogę, której nigdy na czas nie było, biegła – gdy dowiedziała się, Ĺźe która z kobiet dostała list od męża, który razem z ojcem wyjechał, w nadziei, Ĺźe dowie się co pewniejszego.

W domu pozostawał sam, niespełna 4-letni braciszek, gdyĹź i ja większą część dnia przebywałem u państwa N., syn których p. Antoni uczył mnie.

W wolnej chwili biegałem zobaczyć, co w domu porabia mały, najczęściej wyciągałem go spod łóĹźka, gdzie się chował, uwaĹźając, Ĺźe tam jest bezpieczny.

Zziębniętego pakowałem w łóĹźko, prosząc, by z niego nie wychodził, dawałem przyniesione poĹźywienie od państwa N. i zamknąwszy drzwi, wracałem do przerwanej nauki.

W kaĹźdym dniu roboczym, od godziny 9-tej rozpoczynałem naukę, poprzedzoną posiłkiem, którego mi nie skąpiono.

Czytanki, przepisywanie z książki, rachunki, dyktando – do godziny 12-tej, potem dostawałem obiad i miałem przerwę do godziny 3-ej, podczas której biegłem zobaczyć, co się dzieje w domu i chcąc się odwdzięczyć moim dobroczyńcom, szłem do komórki i porozrąbywane juĹź szczapy drzewa rąbałem na drobne.

Kochany mój nauczyciel sprawdzał przez ten czas moją pisaninę.

Od godziny trzeciej pogadanki z historii Polski – te mi się bardzo podobały i pojmowałem je szybko, czym się wielce szczycił p. Antoni przed rodzicami i starszą od siebie siostrą.

Po skończonych lekcjach przynosiłem drzewa, aby było pod ręką w dniu następnym.

Zabierałem się nawet do noszenia wody, lecz na to mi nie pozwalano, tłumacząc, że jest to praca dla mnie za ciężka.

Wracałem do domu, wieczory spędzałem przy matce i bracie, czytając powiastki, których juĹź przedtem płynnie czytać się nauczyłem.

O ojcu nie mieliśmy żadnej wiadomości, uważano nas za sieroty.

Jednego wieczoru czytałem, a matka trzymając uśpionego brata na kolanach słuchała, a moĹźe myślała o swym losie, gdy wtem pies Finka wyskoczył spod stołu, zaczął skomleć, skakać, drapać w drzwi, ktoś puka, otwieramy – ojciec.

Papacha, długi szynel, buty filcowe, w ręku kij – ranny w nogę pod Mukdenem wracał ze szpitala z nadzieją, Ĺźe nie powróci tam więcej.

Radość nasza była duża, a gdy ojciec powiedział, że ranna noga nie będzie mu przeszkadzała w uzyskaniu pracy, czuliśmy się tak, jakby wszystko zło było już poza nami.

Wkrótce ojciec powrócił do swej pracy, matka do obowiązków domowych, ja nadal czerpałem naukę ze skarbnicy młodocianego nauczyciela, wolne chwile spędzające z nim na grze w krykieta, robieniu pałaszy, karabinów i rogatywek, w które się stroiłem, paradując po ogródku.

Pewnego razu Ĺşle skończyło się paradowanie, kilku chłopców wywołało mnie na podwórze, gdzie chcieli rozbroić Ĺźołnierza – nie pozwoliłem, wówczas zaczęli mnie siec niemiłosiernie wierzbowymi prętami – dobyłem pałasza z walcówki i dalej płazować napastników.

Jeden z nich, Lodek, chłopak zwinny, dokuczał mi piekielnie, waląc prętami gdzie popadło – ja go po głowie – krew! Wszyscy w nogi, ja gnałem na Zuzankę (przedmieście) wiedząc, Ĺźe tam jest matka, która walne lanie ojcowskie, jakiego byłem pewny, skróci.

W mieszkaniu zastaliśmy juĹź Lodka z obandaĹźowaną głową i jego rodziców, którzy przeszli tu nie dlatego, aby się skarĹźyć, lecz aby wpłynąć na ojca, by darował mi winę, gdyĹź jak mówili, Lodek dostał tylko to, czego dawno wśród chłopców szukał.

Lodek brał całą winę na siebie i zapewniał, że rana go nawet nie boli. Zabawa pałaszami się skończyła, na szczęście bez większych i groźniejszych następstw.

Byliśmy od tego czasu najlepszymi przyjaciółmi, przy zabawie nie obeszło się niekiedy i bez kłótni, lecz wtedy wkraczała w to młodsza od Lodka jego siostrzyczka, która brała winnego brata za uszy i prowadziła do domu, za karę – upominając, Ĺźe nie wolno z domu wychodzić, aĹź ona zawoła.

Najczęściej już w drodze winny przyrzekał poprawę i wracaliśmy, bawiąc się zgodnie aż miło.
Kochaliśmy ją widocznie obaj bardzo, jeĹźeli ona, mała kruszynka, potrafiła czupurnych kogutów ujarzmić.

Nareszcie – mając skończonych lat dziewięć, poszedłem do szkoły. Nauka szła mi dobrze, rodzice byli ze mnie zadowoleni, a ojciec chciał widzieć mnie w przyszłości nauczycielem.

Pewnego razu, było to w dniu wolnym od zajęć szkolnych, nie pamiętam juĹź z jakiej przyczyny, bawiąc się z chłopcami na podwórzu otaczającym dom, w którym mieszkaliśmy – słyszymy „Krew naszą długo leją katy”, biegniemy w kierunku Resursy Tow. Akc. „Zawiercie”, skąd dochodzą głosy „Czerwonego Sztandaru” – zatrzymuje mnie mój pierwszy nauczyciel p. Antoni.

„Gdzie pędzisz?” – Tam śpiewać. „Co wolisz – »BoĹźe coś Polskę« czy »Krew naszą...«?” To i to. „Co lepiej?” – „Krew naszą” i pobiegłem, przyłączając swój chłopięcy głos do głosów grupy protestujących, zdaje mi się w ten sposób przeciwko przedwyborczemu zebraniu do Dumy, które odbywało się w resursie.

Ludzie się rozbiegli, za chwilę ukazali się kozacy, których chłopcy przywitali gwizdaniem i kamieniami – po czym znikli jak stado wróbli przed jastrzębiem. Od tej chwili mój były nauczyciel przestał się mną interesować i chociaĹź ja, spotkawszy go, witałem radośnie, był dla mnie nie taki jak dawniej – był zimny.

Umiałem „BoĹźe coś Polskę”, pieśń błagalną o Wolność i Ojczyznę i nieraz ją z mym nauczycielem śpiewałem, wiedziałem jednak, Ĺźe „Czerwony Sztandar” to pieśń bojowa tych, co za swych gnębicieli uwaĹźają nie tylko zaborców, ale i polskich i niepolskich panów, Ĺźyjących z wyzysku uprawianego na robotnikach, to znaczy moich rodzicach i kolegach mojego ojca, którzy jak dowiedziałem się parę lat póĹşniej, byli członkami PPS-u, a którzy ojca często odwiedzali, rozprawiając o swych potrzebach, o walce przeciwko caratowi i panom, o prowokacji Enpeeru [Narodowa Partia Robotnicza] – pańskich sługusów, o zabiciu przez nich robotnika Łukaszka (moĹźe się inaczej nazywał, mogłem zapomnieć) o sprzedajności kleru i jednym słowem o wszystkim, co w tym czasie interesowało robotnika.

„Czerwony Sztandar” był ich pieśnią a zatem i moją, była mi więc milsza niĹź inna. Siedząc w komórce, do której wejście było z mieszkania, uchyliwszy drzwi, słuchałem tych wywodów – te zrobiły mnie tym, kim jestem, chociaĹź nie mam na to paszportu.

Ojciec członkiem PPS-u nie był – darzyli go jednak swym zaufaniem.

Pamiętam dzień, w którym robotnicy fabryki Huldczyńskiego walczyli zaciekle z kozakami.

Bójka wynikła na tle jakiegoś zatargu (nie wiem, o co się rozchodziło), syreny fabryczne ryczały przeraĹşliwie, dzwony kościelne dobywały głosu jak nigdy, na ulicach krzyk, zgiełk i wzywanie „Do broni, do broni!”.

U nas w mieszkaniu około dziesięciu zdrowych mężczyzn – tych rozumiejących potrzebę walki i solidarności robotniczej, siedziało cichuteńko, zasłoniwszy okno grubą chustą, aby przejeĹźdĹźający patrol światła nie zobaczył. Ich świadomość czyniła z nich przywódców.

 

 

Na jednej lekcji z historii ojczystej, nauczyciel opowiada panowanie Bolesława Śmiałego – tragiczny koniec wywołał przygnębiające wraĹźenie – on to widzi. „Gdy będziecie nieco starsi, czytając nawet powieści Kraszewskiego, osnute na tle historii Polski, dowiecie się, Ĺźe Bolesław Śmiały zasługuje nie na potępienie, jak to widać z podręczników szkolnych, a raczej na współczucie”.

Dzieł Kraszewskiego poszukiwałem, z nich dowiedziałem się, Ĺźe w większości wypadków dla arystokratów kościoła bliĹźszym był interes Rzymu niĹź Ojczyzny.

Poeta Ducha [Juliusz Słowacki], gdy przestrzega Polskę przed klerykalizmem, woła do niej... „twa zguba w Rzymie” – i On widział to, o czym oględnie pisał Kraszewski.

Byłem Ĺşle usposobiony do kleru i praktyk religijnych – religią, jako jedynym z przedmiotów nauki, interesowałem się bardzo, a Ĺźe rodzice moi modlącymi się nie byli, uwaĹźałem, Ĺźe jestem w porządku.

Pewnego razu na naukę z religii przyszedł ksiądz proboszcz, dziś już kanonik, sprawdzić widocznie, jak daleko zapoznał nas z tym przedmiotem ksiądz prefekt.

„Wiemy, mówi proboszcz, w przeciągu jakiego czasu Bóg stworzył świat, uczeni jednak dowodzą i przekonują nas, Ĺźe drzewo, aby zmieniło się w węgiel, potrzebuje parę milionów lat, religia dowodzi, Ĺźe świat istnieje niecałe 6 tys. lat, jakĹźe się to więc stało?”.

Ja daję odpowiedĹş – „Pan Bóg jest wszechmocny i wszechwiedzący, wiedział, Ĺźe ludzie będą potrzebowali węgla, więc swą wszechmocą tak urządził”. „Dobrze, kaĹźdemu wierzącemu odpowiedĹş taka wystarczy, wśród uczonych jest jednak duĹźo niedowiarków?”.

„Pan Bóg – odpowiadam, tworzył świat okresami: w jednym światło, w innym ziemię itd., dziś te okresy nazywamy dniami”.

„Bóg stworzył jeden świat, w Starym Testamencie słyszymy tylko o Europie, Azji i Afryce, niezbyt dawno dowiadujemy się, Ĺźe jest jeszcze Ameryka i Australia”.

„Uczeni powiadają nam, Ĺźe w takim razie Bóg musiał stworzyć światów kilka oraz innych ludzi rozmaitych kolorów, oprócz Adama i Ewy”.

I tym razem daję odpowiedĹş: „Bóg swą wszechmocą oddzielił wody od lądu – była jedna kula ziemska, otoczona wodami, rozmnoĹźeni ludzie dotarli do wszystkich jej zakątków, wody podmulały, rwały ląd, aĹź z czasem oddzieliły jedną połać od drugiej, a Ĺźe ludzie są kolorowi, na to wpływał klimat”.

Ksiądz z mojej wypowiedzi był zadowolony, stawiał mnie za wzór innym, tylko ja nie mogłem z myślami się uporać.

Jak to? Bóg przecieĹź jest wszechmocny, wystarczyłoby gdyby powiedział – „Ma się stać” to czy owo, a przecieĹź jest wszechmocny, stać się powinno.

Tu było inaczej, musiał wszystko robić stopniowo.

Gdy byłem starszy, wytłumaczyłem sobie istnienie Boga, ja sobie tym głowy nabijać nie potrzebuję, tym bardziej, że i kary obawiać się nie potrzebuję, bo źle nie robię.

 

 

Nauczyciele i nauczycielki, to przewaĹźnie ludzie dobrzy, przełoĹźony szkoły dawał się nam chłopcom dobrze we znaki, umiał tylko karać batem, bił sam lub posyłał do stróĹźa Pawła, ten pyta chłopca, co przeskrobał, gdy był przekonany, Ĺźe chłopak na baty nie zasługuje, kazał krzyczeć jak najgłośniej, waląc batem po ławce, odchodzącego upominał: „Jak będziesz wchodził do klasy, nie zapomnij drapać się po tyłku!” i mamrotał. „Psiekrwie, nadali się oba z Biedroniem” (Biedroń był to znany w Zawierciu awanturnik – tu stróĹź miał na myśli dyrektora fabryki T.A.Z., który swą tęgą figurą go przypominał, a z kierownikiem szkoły dobrze się zachowywał).

Paweł miał więcej poczucia sprawiedliwości, niż przełożony.

Jednego razu podczas pauzy, graliśmy w węża: kilkunastu chłopców, chwyciwszy się za ręce, ciągnęło się z całych sił, raptem w biegu skręcając – koniec zmuszony robić duĹźy promień, wyciągał nogi co sił – nie zdążyłem, wywróciłem kozła i upadłem pod nogi jednemu ze stojących opodal chłopców i zwaliłem go na ziemię.

Zerwał się dryblas i począł mnie walić, nic nie pomagało tłumaczenie, że go nie chciałem, grzmocił po łbie dalej.

W oknie kancelarii szkolnej siedzi pan przełoĹźony i przygląda się – nie bronię się nawet, pewny, Ĺźe Julka odwoła – gdzie tam, nie widzi nawet, Ĺźe nadbiegła siostra mego dręczyciela, drapie mi twarz niby kotka.

Gdy jednak się przekonuję, Ĺźe gdybym nawet przeciw Julkowi zawinił, to juĹź mam dość i Ĺźe odwołania od pana przełoĹźonego się nie doczekam, zacząłem oddawać razy i wyzyskawszy moment, oswobodziłem się od mego przeciwnika „bykiem” – zobaczył, krzycząc „Czekaj zbóju, bandyto, ja ci dam!”.

Po pauzie, pan przełoĹźony kazał mi przeprosić Julka, gdyĹź inaczej dostanę lanie – wziąłem lanie.

Dopiero po śmierci ojca dowiedziałem się, dlaczego przełoĹźony pan P. był do mnie taki uprzedzony – gdzieś przy kieliszku (p. P. w tych czasach „czystą” nie gardził) spotkali się z ojcem i pokłócili mocno, rozprawiając o polityce.

Dziś dzieci, które należą do „Czerwonego Harcerstwa” lub takie, których rodzice są „niebłagonadieĹźnyje” [„nieprawomyślni”], moĹźe się biją, ale im szykan nie szczędzą. Gdyby tych udało się dokształcić (mam na myśli nauczycieli, naturalnie nie wszystkich) społeczeństwo zyskałoby duĹźo.

Prędko minął mój najlepszy okres dzieciństwa. Ojcu ranna noga nie bardzo dokuczała, ale przeziębiwszy się na froncie, kaszlał stale, na domiar złego od czasu do czasu do butelki zajrzał zdrowo.

Choroba – wzięto go do szpitala Tow. Akc. „Zawiercie”. PrzeleĹźał parę miesięcy, przez ten czas Ĺźyliśmy z zapomóg wypłacanych przez administrację Towarzystwa – i skromnych oszczędności, jakie zrobiła matka, kryjąc się z tym przed ojcem.

Po wyjściu ze szpitala, w którym go dłuĹźej trzymać nie chciano, ojciec juĹź pracować nie mógł, szybko rozwijająca się gruĹşlica nie pozwalała – trzeba było pomyśleć, jak Ĺźyć z Ĺźoną i trojgiem dzieci, tym bardziej, Ĺźe i zapomogi z fabryki odmówiono.

Wynajęliśmy mieszkanie na Argentynie, dzielnicy na obmyślany cel najodpowiedniejszej, gdyĹź tu mieszkali robotnicy fabryk: Erbego i Huldczyńskiego, którzy zarabiali dobrze i powaĹźną część zarobków zostawiali w karczmie, moĹźe dadzą utargować i nam, gdyĹź rodzice postanowili potajemnie sprzedawać wódkę.

Po przyjściu ze szkoły obowiązkiem moim było dostarczyć z monopolu wódki, ojciec leĹźał w łóĹźku, w dnie pogodne i gdy czuł się lepiej – w obok połoĹźonym lasku Towarzystwa, matka zajmowała się sprzedażą, przynoszony alkohol przechowywaliśmy u Ĺźyczliwych sąsiadów, w obawie, aby podczas rewizji akcyza zabierając go, materialnie nas nie skrzywdziła.

Rodzice złościli się na mnie, Ĺźe jestem niedbały, bo gdy mnie poślą po wódkę, nie wiem, kiedy powrócić.

Pewnego razu ojciec, nie mogąc się na mnie doczekać – wyszedł i zobaczył mnie wychodzącego z przeciwnej strony, w ten sposób zdążając do domu potrzebowałem 5 razy więcej czasu niĹź normalnie.

Wtem chmara chłopców z „Domów Tow. Akc. »Zawiercie«”, wybiegła zza sosen (było to jakieś 200 kroków od domu, w którym mieszkaliśmy) waląc we mnie i kosz kamieniami – krzyczała „Potłuczmy gorzałę, nie będą cholery sprzedawać”.

Głowa broczyła krwią, z rozbitych w koszu butelek lała się wódka, dopiero gdy moi prześladowcy zobaczyli nadchodzącego ojca i biegnących w pomoc chłopaków od sąsiadów – uciekli.

Myłem przecięty łeb, a ojczysko łkał strasznie! – we mnie coś się stało! Nie wiem jak i kiedy znalazłem się w objęciach ojca – zrozumiał, dlaczego nie chciałem się tłumaczyć, gdy zarzucano mi niedbalstwo.

Odwiedzali potajemną karczmę włókniarze, którzy niedaleko mieszkali, a ich chłopcy, którzy przez to nieraz musieli zjeść mniejszy kęs chleba, wiedząc, gdzie idą i na co pieniądze, chcieli swą krzywdę przynajmniej na mnie odbić, pilnowali, wiedząc Ĺźe przychodzić muszę: chcąc zmylić ich czujność, wybierałem coraz to inną, okrężną drogę. Podpici często przesiadywali do póĹşniej nocy, a ja leĹźałem obok łóĹźka na sienniku, nie rozebrany, aby być gotowy, gdy który zażąda przyniesienia zakąski.

Nie cierpiałem ich – dziś wiem, Ĺźe Ĺźyliśmy dzięki dobroci tych ludzi, którym wygodniej i milej byłoby posiedzieć w restauracji, odległej o parę kroków, aniĹźeli w izbie, w której leĹźał chory gruĹşlik – chcieli nam pomóc, robili to jak umieli. Lekcje odrabiałem wczas rano, a na przeczytanie jakiej książki czasu nie było.

W grudniu 1910 r. zmarł ojciec, pozostawiając pod opieką matki trzech chłopców: trzynasto-, ośmio- i trzyletniego, wraz z obowiązkiem spłacenia 60 rubli, zaciągniętych w Towarzystwie PoĹźyczkowo-Oszczędnościowym w Zawierciu, podczas jego choroby.

Matka w dalszym ciągu sprzedawała wódkę, naraĹźona na awantury z kobietami, którym się zdawało, Ĺźe do innej karczmy ich mężowie by nie trafili, oraz nieprzyjemności ze strony policji i akcyzy, którzy coraz częściej domagali się łapówek, za co przez pewien czas zostawiali nas w spokoju.

Dla mnie warunki, w jakich obecnie żyliśmy, wydawały się nie do zniesienia. W czasie wakacji pracowałem u murarza, nosząc wapno i cegłę, i chociaż praca była ciężka, czułem się w niej lepiej niż w domu.

Obowiązek noszenia wódek przejął młodszy brat i matka.

Po wakacjach – byłem juĹź uczniem czwartego oddziału, dwuklasowej, pięciooddziałowej szkoły – coś jakby się we mnie załamało – usypiałem nad książką w domu i w szkole, arytmetyka, która była dla mnie ulubionym i łatwym przedmiotem, w łeb nie szła, byłem wyczerpany, czułem potrzebę spoczynku, spokoju, czego niestety w domu znaleźć nie mogłem.

Gdy przyniosłem świadectwo szkolne za pierwsze półrocze i matka zobaczyła dwóję nawet z tego, co przychodziło mi z łatwością – robiła mi gorzkie wymówki, przypisując niedbałość mą brakowi twardej ojcowskiej ręki. W niespełna tydzień nie mogłem się juĹź podnieść z łóĹźka, wezwany lekarz stwierdził wyczerpanie i potrzebę dłuĹźszego spoczynku.

PrzeleĹźałem miesiąc, po czym wróciłem do szkoły z postanowieniem odrobienia złego.
W trzecim kwartale skasowałem dwójki, a w czwartym zasłuĹźyłem na to, Ĺźe przełoĹźony szkoły, w obecności całej klasy i nauczyciela oddziału, oświadczył mi: „Puściłbym cię bez zdawania egzaminu, do piątego oddziału, ale Ĺźe jesteś drań, będziesz zdawał” (dobrze uczących się przepuszczano do wyĹźszych oddziałów bez egzaminu).

Nie byłem gorszy od innych chłopców, ale nieraz, gdy ktoś co spsocił, chcąc się dowiedzieć, kto to robił, przełoĹźony wołał mnie, wiedząc, Ĺźe mam mir wśród chłopców i pytał: Ty to zrobiłeś? – Nie. – Wiesz, kto to zrobił – mów! Milczałem i brałem baty.

PrzełoĹźony lubił lizusów i skarĹźypytów, ja nieraz słyszał, z jaką pogardą o takich wyraĹźali się robotnicy, którzy do nas przychodzili po wódkę i za wszelką cenę takim być nie chciałem i nie chcę, a pisząc teraz czuję się nieswojo o kimś mówić Ĺşle.

Przełożony szkoły i za to mnie nie lubił i często mi przepowiadał, że zostanę bandytą, w czym się na szczęście pomylił, gdyż dla pieniędzy nie zabiłbym nikogo!

Rozżalony niesprawiedliwością powiedziałem, że takie przechodzenie jest potrzebne lizusom, gdyż dobrze uczący się z egzaminem da sobie radę.

„Zobaczymy” – i wyszedł.

Podczas egzaminów był wciąż obecny i nie zapomniał nigdy zadać pytania w nadziei, Ĺźe mnie obetnie.

Ostatni egzamin z geografii i krajoznawstwa. Wywołany, stoję przed mapą olbrzymiego Imperium Rosyjskiego, na zadawane pytania przez p. przełoĹźonego w języku rosyjskim – odpowiadam, przeskakując z jednego krańca na drugi.

„Płoszę pana, upłynęło juĹź czterdzieści minut, pozostaje nam bardzo mało czasu dla innych” – to kochany przez nas wszystkich nauczyciel p. K., któregośmy nazywali „Dziadkiem Głucą” (na czole miał olbrzymi guz i nie umiał wymawiać „r”) w ten sposób reaguje, chcąc przyjść mi z pomocą, przełoĹźony szybko wyszedł, mnie posłano na miejsce, za chwilę rozległ się dzwonek na pauzę.

Kilkunastu chłopców i dziewcząt otoczyło kochanego Dziadka, dziękując mu za mnie.

Opisuję obszernie niektóre wypadki w nadziei, Ĺźe moĹźe komu na coś się przysłużą.

Po skończonych wakacjach, tym razem pracowałem na cegielni, odwożąc cegłę od kieratu, gdzie zarabiałem 30 kopiejek za pracę od szóstej rano do szóstej wieczorem z jednogodzinną przerwą obiadową, byłem juĹź uczniem piątego oddziału i 1 kwietnia przestałem chodzić do szkoły.

Matce tak dokuczały częste awantury podpitych, Ĺźe temu nie oponowała – tym bardziej, Ĺźe skończyłem lat piętnaście i mogłem być przyjęty do fabryki.

W parę dni potem, zostałem przyjęty do fabryki odlewów kuto-lanych p. Erbego w Zawierciu, do oddziału odlewni, gdzie zatrudniono mnie przy robieniu karni, potrzebnych do form, za co płacono mi 45 kopiejek dziennie, praca trwała od godziny 6-tej rano, do 6-tej wieczorem – normalnych przerw na jedzenie posiłku nie było, jadło się, gdy był wolniejszy czas.

Formierz, któremu robiłem karnie do kranów i kluczy (karnie robione z masy złoĹźonej z piasku i mułu, umieszczano w formie tak, Ĺźe oblewające je Ĺźelazo pozostawiało potrzebne otwory) robił gus (gatunek Ĺźelaza), który wychodził raz dziennie, starałem się mieć karnie na zapas, kierując tak, by wolny czas poświęcić na wywalanie kastli (ramki Ĺźelazne, napełniane piaskiem formierskim, w których odbijano model) tymi formierzami, którzy lali na tak zwany tenper, wychodzący dwa lub trzy razy dziennie.

Obsługując trzech takich formierzy, miałem za to 1 rubel 50 kopiejek tygodniowo, co łącznie z wypłatą wynosiło więcej niż 4 rb.

Dziesięcioletni brat pracował na cegielni, zarabiając 25 kop. dziennie. (do szkoły nie chodził, bo fabryczna była dla niego zamknięta, ponieważ w niej nikt z domu nie pracował, na prywatną pieniędzy nie było).

Dochód ten pozwolił nam zlikwidować knajpę, mieliśmy upragniony spokój, myślałem o dalszej nauce, miałem zamiar brać korepetycje, aby potem, gdy brat będzie zarabiał więcej i da matce utrzymanie – urzeczywistnić ojca marzenia i zostać nauczycielem, spodziewając się, Ĺźe na związane z tym koszta zaoszczędzę.

Ciężka praca fizyczna nie pozwoliła mi na urzeczywistnienie zamiarów, przychodziłem taki zmęczony, Ĺźe nieraz przy kolacji zasypiałem i nie czułem, kiedy mnie matka kładła w łóĹźko.
O samokształceniu i jakiejkolwiek nauce w takich warunkach nie było nawet mowy – ciężkie warunki pracy wpływały ujemnie na moją chęć samokształcenia.

Po roku dostałem się na warsztat, tzn. dano mnie formować – jako początkujący zarabiałem osiem rb. tygodniowo, czasami i więcej.

Wzrok miałem od urodzenia bardzo słaby, ciągła praca przy ogniu nadwerężała go bardzo – rozumiałem, Ĺźe pracując tu dłuĹźej, oślepnę.

W marcu 1914 r., wiedząc, że matka zrobiła pewne oszczędności, postanowiłem poszukać innej pracy.

Jeden z mych kolegów, pracujący jako elektromonter w „Zakładach Siemensa” w Warszawie, zapewniał mnie, Ĺźe tu pracę otrzymam. Pojechałem i zamieszkałem na ulicy Polnej 36 a.
Mieszkało tu i czterech innych, nieco starszych monterów, którzy radzili na razie nie iść do zakładów, lecz obracać „fuchy”, których mieli duĹźo – przez ten czas pod ich kierunkiem prędzej zapoznam się z pracą i gdy wówczas przyjdę do zakładów i kierownictwo przekona się, Ĺźe nie jestem nowicjuszem, otrzymam na godzinę więcej.

Praca mi się podobała, byłem z niej zadowolony, tym bardziej, Ĺźe i matce mogłem z niej coś posłać – matka nie mogła pogodzić się z rozstaniem i stale pisała, abym powrócił, a gdy napisała, Ĺźe znalazła dla mnie pracę odpowiedniejszą – powróciłem.

Pracowałem w fabryce „Krawczyk i Ska” i chociaĹź teĹź w odlewni Ĺźelaza, było tu dla mnie lepiej, bo odlewy nie były częste, lecz niestety, nie pracowałem długo, za trzy tygodnie wybuchła wojna europejska, a ja z wieloma poszedłem na ulicę.

Ĺťyliśmy z nieduĹźych oszczędności, jakie posiadała matka, dnie spędzając na zbieraniu grzybów, borówek i drzewa w lesie.

W tym czasie, władze rosyjskie w gwałtownym pośpiechu i chaotycznie opuszczały nasze miasto, wysadzając za sobą mosty kolejowe.
W parę dni potem wkroczyły wojska niemieckie i austriackie.

Na ulicach krzyk i zgiełk – nadchodzące oddziały wojska rozbiegają się, szukając kwaterunku i poĹźywienia.

„Worszt, worszt – kielbas?” – słychać wciąż na ulicy, przy Ĺźołnierzach chmara chłopców, którzy wskazują, gdzie moĹźna nabyć potrzebne artykuły, za co często nagradzani są kęsami, za oddziałami pieszych ciągną się furgony i armaty – tak całe dnie i noce. Wszystko to zdąża w kierunku północno-wschodnim, skąd cichą nocą dochodzą odgłosy strzałów – mrokiem powleczone niebo raz po raz rozdzierają błyski, jak w czasie burzy szybko po sobie uderzających piorunów – toczy się bitwa.

Wczesnym rankiem podwody wiozą rannych do dworca, skąd do Niemiec.
Dowozu Ĺźywości nie ma, w mieście głód, kobiety pod piekarniami wyrywają sobie chleb wyglądu rozparzonej gliny – mężczyzn tu nie widać, ci ukrywają się, by przypadkiem nie dostać się w ręce austriackich Ĺźołnierzy, którzy kaĹźdego spotkanego zabierają do roboty przy naprawie dróg, nic za to nie płacąc a bardzo często trzymają do póĹşnej nocy o głodzie.

Wszyscy dziś myślą o jednym – jak zdobyć Ĺźywność! Jest to troską bezrobotnego i pracującego, któremu fabryki płacą bonami, a których nie bardzo chcą brać, chyba Ĺźe z dużą stratą, tracąc zadowolenie, by tylko kupić coś z artykułów Ĺźywnościowych.

Front przesunął się dalej na północny wschód, z okolicznych wiosek przywożą chłopi produkty – pieniędzy rosyjskich, do jakich mają zaufanie, brak (podobno potem, mnie juĹź w Zawierciu nie było, postarali się o to przemyślni jak wciąż Ĺťydzi, skupiwszy na wyrób banknotów wszystkie paszporty rosyjskie) – biorą maszyny, szafy, stoły, łóĹźka, krzesła i poszukują „kancap”, lepszą odzieĹź i buty – proletariat oddaje wszystko za ziemniaki, a chłopi się pytają, czy mogą być nieskrobane.

Ci, co nie mają nic – głodują, Ĺźebrzą po wsiach i wyglądają miłosierdzia.

W czasie tym rozchodzi się wieść, Ĺźe za pośrednictwem miejscowego proboszcza rekrutują robotników na wyjazd do Niemiec, na roboty rolne.

Trzynastego paĹşdziernika 1914 r. wyjechałem do tych robót, chociaĹź o nich, jak i olbrzymia większość innych, nie miałem najmniejszego pojęcia, w nadziei, Ĺźe 1 grudnia tegoĹź roku powrócę (tak nam bowiem mówiono przed odjazdem) a zapracowane pieniądze przedłużą naszą wegetację.

O matkę i braci byłem spokojny, wiedząc, że posiadany zapas żywności, nabyty za posiadane po ojcu książki powieściowe, do tego czasu im wystarczy.

Mysłowickie Biuro skierowało nas do Sztumu w Prusach Zachodnich. Tu w podwórzu Landratsamtu (starostwa) przydzielano nas do gburów (tak w miejscowym języku ludność mówiąca po polsku, nazywała posiadaczy majątków ziemskich) z powiatów sztumskiego, malborskiego, kwidzyńskiego i suskiego.

Grupa, do której i ja naleĹźałem, osiemnastu mężczyzn i cztery kobiety, przeznaczona została do Hospitalsdorfu (Szpitalne), majątku w powiecie sztumskim, odległego o pięć, moĹźe sześć kilometrów od miasta powiatowego.

Właściciel tego majątku, Niemiec Put, ulokował nas w dwóch izbach. W jednej, przeznaczonej dla kobiet, stała zbita z desek prycza, zaścielana słomą, słuĹźyła za dość wygodne legowisko – mieszkanie to było jednocześnie naszą kuchnią. W drugiej izbie, przeznaczonej dla mężczyzn, przybita do podłogi, długa sięgająca do ściany deska – tu nałoĹźyliśmy słomy i sypialnia gotowa.

Praca przy kopaniu ziemniaków, buraków pastewnych i cukrowych, dla nas nieprzyzwyczajonych, była bardzo ciężka.

Nie raz wracaliśmy z pracy przemoknięci do ostatniej nitki, nie było gdzie wszystkiego wysuszyć, a nawet i przy czym, bo opału wydawano mało – kładliśmy się spać w ubraniu, aby przez noc wyschło, leżąc wyciągnięci jak struny, radzi, Ĺźe ciasno, bo cieplej.

Wszy żarły nas niemiłosiernie.

Za pracę otrzymywaliśmy markę dziennie i jedzenie, które gotowała jedna z naszych kobiet – ta w porozumieniu ze swym i innych kobiet kochankami, okradała nas z jedzenia, co było powodem ciągłych kłótni, które kończyły się bójkami.

Nie mogliśmy doczekać 1 grudnia, w myśl kontraktu, dnia naszego powrotu do domu.

Przed pierwszym, czytaliśmy wywieszone ogłoszenia: Ĺźe uwaĹźani jesteśmy za jeńców cywilnych, Ĺźe pobyt nasz trwać będzie do ukończenia wojny, Ĺźe winniśmy być wdzięczni pracodawcom za ofiarowaną nam pracę i Ĺźe uchylanie się od pracy i ucieczki karane będą surowo.

Pomimo tego ogłoszenia w dniu 1 grudnia przed Starostwem w Sztumie byliśmy wszyscy, żądając wysłania nas do Polski, gdyż tu dla nas warunki są niemożliwe.

ZagroĹźono aresztowaniem – ulegliśmy. PóĹşnym wieczorem wracaliśmy pieszo, wozami do przeznaczonych miejsc pracy – wynagradzanej marnie, hojnie za to płaconej szykanami i biciem.

Wieczorami czytając „Gazetę Grudziądzką”, wydawaną przez Wiktora Kulerskiego, lub „Pielgrzyma” wychodzącego w Pelplinie – poza komunikatami z frontu, nic dla nas nie było ciekawego w gazecie. Sumiennie zapisywaliśmy dziesiątki tysięcy zabitych i wziętych do niewoli Francuzów, Rosjan i innych, a sumując, byliśmy pewni, Ĺźe wojna się rychło skończy, bo nieprzyjaciół Niemiec pozostało bardzo mało.

Znudzeni liczeniem i wyczekiwaniem końca, na wysyłane listy do rodziny nie mając żadnej odpowiedzi, braliśmy się do kart lub szli do pobliskich karczm, by przy kieliszku czy boku spragnionej pieszczoty Niemeczki, zabić tęsknotę.

Do wódki miałem niewymowny wstręt, nie piłem nigdy, pomimo zachęty kolegów. Wycieczki kończyły się smutnie – zaczepieni przez Niemców, braliśmy się do łbów, za co niejeden odsiedział parę tygodni w więzieniu.

Mnie tęsknota żarła! Gdy tylko miałem parę marek w kieszeni, czułem jakby mnie coś pchało w stronę rodzinnego kraju.

Kładłem cały majątek na siebie i szłem w nadziei, Ĺźe dostanę się do domu – kaĹźda pora roku była dla mnie dogodna.

Dniem spałem, gdzieś w Ĺźycie, w lesie czy stogu siana lub stercie słomy, głodowałem, gdy wyczerpywał się zapas Ĺźywności a bałem się iść gdzie kupić, by nie być zatrzymany – nocą szłem.

Pracowałem parę tygodni rybakom za przewiezienie mnie na drugą stronę Wisły i nieraz aĹź pod Aleksandrów, łapany, odsiadywałem więzienie i wracałem do pracy, odprowadzany przez Ĺźandarma; obdarty, wychudzony, bez nadziei i chęci do Ĺźycia.

Umiałem juĹź wszystko: orać, bronować, prowadzić siewnik, Ĺźniwiarkę, cenioną była moja umiejętność wpuszczania zboĹźa do młockarni, byłem dobrym kosiarzem, furmanem, wiązałem jak maksyma, byłem szwajcarem, owczarzem, hodowcą trzody chlewnej – wszystkim, czym mógł być robotnik rolny.

Znany byłem w okolicy jako dobry i sumienny pracownik, który miał tylko tę wadę, Ĺźe nie mógł usiedzieć na miejscu.

Najczęściej, po nieudanej wędrówce do Polski, uciekałem, by nie płacić kosztów powrotnej podróĹźy, będąc pewny, Ĺźe pracę otrzymam i Ĺźe mój nowy chlebodawca z chęcią zapłaci karę za to, Ĺźe mnie przyjął bez zezwolenia starosty, oraz koszta, które ja miałem płacić.

W okolicy, w której przebywałem, miasteczka nieduĹźe, ale czyste – duĹźo zieleni, ulice szerokie, domy murowane, otynkowane i czysto wybielone, w nich przewaĹźnie nie mniej jak dwuizbowe mieszkania, nawet na wsi i okolicznych folwarkach jednoizbowych mieszkań spotykałem mało.

Sklepy olbrzymie – artykułów, w których sprzedawca był zainteresowany, znajdowało się wszystko, ceny stałe i przystępne.

Szosy równe, dobrze utrzymane, po obu stronach wysadzone drzewami, przewaĹźnie owocowymi.

Ziemie – mały czy duĹźy gospodarz, miał w jednym kawale.

W urzędach nawet do „cywil gefangen” odnoszono się grzecznie.

Nie wiem – moĹźe w tym uwidaczniała się ich kultura, bo lud umiał i wiedział mało.

Młode pokolenie chlubiło się tym, że umiało przeczytać wezwanie do wojska, list z niego napisać i Vaterlandsgeschichte znało na pamięć.

Ludność mówiła przewaĹźnie po polsku, gdyśmy się niektórych pytali, jakiej są narodowości – polskiej czy niemieckiej, odpowiadano: „Ja nie Polak”, „Ja nie je Niemiec”, „Ja je katolik”.

Gdyśmy im mówili, Ĺźe i Niemcy są katolicy, odpowiadali „Oni są deutschkatolisch, ja je katolik”.

Nic więc dziwnego, że cztery powiaty nadwiślańskie w plebiscycie przypadły Niemcom.
Uświadomionych narodowo było mało.

Nadszedł pierwszy transport jeńców rosyjskich – trzydziestu przybyło do majątku Cygus – pracowałem wtedy jako młodszy szwajcar i mieszkałem u swego zwierzchnika, Ĺźona jego pobiegła zobaczyć jeńców – gdy przyszła opowiadała nam, Ĺźe ruski są „dyck fein chłopcy”, mają tak samo dwoje oczu jak i my (a nie jedno, jak wielu o tym myślało) tylko imiona dziwne! „Kareko, Rututu, Hiphihi”.

Jednakowo lud wszędzie ogłupiają – od nich nie mogliśmy się wiele nauczyć. Gdy wyczytałem w „Robotniku”, Ĺźe ankietą interesują się nasi nawet we Francji, mam nadzieję, Ĺźe ofiarna praca tych, którym dobro klasy robotniczej leĹźy na sercu, dotrze do nich przynajmniej z doborem książek (których nam w Niemczech tak było brak), a te czytane umiejętnie, przyniosą rozrywkę i poĹźytek.

Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego, chcąc prowadzić pracę oświatową w pierwszym rzędzie wytęża swe siły, aby mieć bibliotekę, z której by mogła korzystać młodzieĹź i starsi.

Żądni wiedzy chętnie czytają książki, które w większości wypadków nie przynoszą pożądanych skutków, bo czytający interesują się barwnymi faktami czy zdarzeniami, którymi autor stara się trzymać czytelnika do czasu rozwiązania jakiejś kwestii.

NaleĹźałoby zanotować kilku czytających, jakie biorą książki do czytania, a gdy je zwrócą, poprosić kaĹźdego o napisanie: co go w przeczytanej książce interesuje, co mu się w niej podoba, a co nie i dlaczego.

Zebrane opracowania przynieść, po czym zebrawszy wszystkich, starać się wytłumaczyć to, czego nie rozumiał lub mylnie pojął czytający.

Takie prowadzenie czytelni przyniosłoby duży pożytek.

W początku 1916 r., po ostatniej mej próbie dostania się do domu, za kaĹźdą zapłacono mi tylko tygodniowym więzieniem, ale za to porządnym laniem w komendzie policji w Malborku, dostałem pracę o sześć kilometrów od Sztumu, w średniowłókowym majątku p. K., który wśród nas cieszył się opinią dobrego i wyrozumiałego człowieka.

Nowy mój właściciel, czterdziestokilkuletni mężczyzna, szczupły i blady, z samego juĹź wyglądu niezdrowy, dlatego pewno urlopowany od wezwania [do wojska], bardzo często wyjeĹźdĹźał, biorąc udział w jakiejś komisji wojskowej – w domu: Ĺźona, troje nieletnich dzieci, rodzice i stryj, wszyscy niezdolni do pracy w polu.

Pewnego wieczoru, zaledwie w kilka dni po moim tu pobycie, wezwał mnie do siebie. „Ostatnim razem pracowaliście u p. Dika w Polaszkach?” – Tak! „Czy Dik to zły człowiek?” – Nie! „Dlaczego, gdy was tam po waszej niefortunnej ucieczce odprowadzono, nie chcieliście tam pozostać?”. Nie było tam ludzi z Polski, więc nie chciałem. „Mam was się spytać, czy powrócicie tam, czy zostajecie u mnie? – Zostaję. „Tu macie list od matki (była to pierwsza karta z domu, odpowiedĹş na kilkanaście pisanych, przyszła na stare miejsce) i sto marek od p. Dicka za dobrą pracę”.

– „Jutro wyjeĹźdĹźam, będę w mieście, jeĹźeli chcecie mogę coś pieniędzy odesłać waszej matce, kwit z poczty wam oddam!”. Posłałem pięćdziesiąt marek, potem w kaĹźdym miesiącu w miarę moĹźliwości.

Od tej chwili przyjąłem na siebie włożony obowiązek czuwania nad gospodarstwem podczas jego nieobecności.

Pracę spełniam sumiennie – mój gospodarz zasługiwał na to.

Nieraz przywoził mi książki powieściowe w języku polskim, przewaĹźnie Prusa i Rodziewiczówny, upominając, bym o tym nikomu nie mówił i nikomu ich nie poĹźyczał, gdyĹź gdyby się o tym dowiedziano, miałby z tego tytułu nieprzyjemności. Najczęściej w niedzielę, gdy koledzy, którzy teĹź w tym majątku pracowali, poszli do Sztumu, skąd wracali wieczorem – ja, było to latem, wyprowadzałem konie na łan koniczyny, przywiązywałem na długich łańcuchach do wbitych pali w ziemię i zabierałem się do czytania książek.

Pewnego razu nie zauważyłem noszącej mi obiad dziewczyny, kucharki u państwa K., spostrzegłem ją dopiero, gdy nachylona czytała ze mną.

Od tej pory, kaĹźdą wolną chwilę, spędzaliśmy na wspólnym czytaniu i wycieczkach, zaĹźyłość nasza skończyła się małżeństwem, z zawarciem którego miałem niemało kłopotów, jak to juĹź pisałem na wstępie.

PoniewaĹź jednak zawarłem ślub cywilny, bez uprzednio zawarcia którego i kościół go dać nie moĹźe, księżulo przysłał po nas, wspaniałomyślnie zrzekając się zapłaty.

Moi chlebodawcy, u których teraz zgodziłem się na ordynarię [funkcję w rodzaju służącego], na gwałt restaurowali dwuizbowy lokal w domu przeznaczonym dla słuĹźby – meblowali i zaopatrywali we wszystko, czego nie widzieli u nas, a uwaĹźali za potrzebne na nowym gospodarstwie.

Dzięki ich pomocy wkrótce, jak na proletariuszy, czuliśmy się dobrze, z czego bardzo cieszyli się rodzice Ĺźony, przedtem zmartwieni tym, Ĺźe bez ich pomocy, której pomimo szczerych chęci udzielić nam nie mogli, rady sobie nie damy.

Rodzice Ĺźony, obarczeni kilkorgiem dzieci, zarabiali na ich utrzymanie, pracując na folwarku – ojciec zabrany na front rosyjski, pozostawił rodzinę na zapomodze kajzera [cesarza] (chora, od dłuĹźszego czasu matka nie pracowała), gdy przyjeĹźdĹźał na urlop „wypoczynkowy” szedł natychmiast do pracy, aby dzieciskom kupić przyodziewek czy buty, na które nigdy nie starczało.

Tu doczekałem się przyjścia na świat dwojga dzieci, tu dowiedziałem się o rewolucji rosyjskiej, tu widziałem powstające „Arbeit und Soldaten Rat” [rady Ĺźołnierskie i robotnicze] i pana BroĹźe, burmistrza m. Sztum, który teraz jak nigdy przedtem z wszystkimi się witał, ściskał rękę i pytał o zdrowie i powodzenie – Polaków, bardzo poprawnym językiem polskim, choć nieduĹźo przedtem, gdy się do niego zwracano w tym języku, potrzebował tłumacza.

Tu zastała mnie radosna wieść o Zmartwychwstaniu Polski Niepodległej, o walce z Niemcami w Poznańskim, o zajęciu przez wojska polskie Torunia, Grudziądza, Tczewa, Starogardu, Gniewu i pragnąłem, by jak najprędzej przeszli Wisłę a Sztum już niedaleko.

Chciałem jechać do Polski – nie puszczano, aĹź nareszcie uzyskałem wizę i szykowaliśmy się do drogi, choć tydzień przedtem otrzymałem list od matki, aby się z przyjazdem nie śpieszyć, bo pracy nie ma i trudno mi będzie z rodziną wyĹźyć.

Siadamy w Sztumie i w niedługim czasie w Gardei (Garusce) – pobieĹźna kontrola przeprowadzona przez niemiecką straĹź celną – pociąg rusza i juĹź jesteśmy w Polsce, i tego samego dnia tj. 9 kwietnia 1920 r., jesteśmy w Grudziądzu. Na pociąg mamy czekać parę godzin, zuĹźywamy je na obejrzenie, juĹź teraz polskiego, miasta.

Na ulicach cicho, przechodniów mało, tylko przed kantorami wymiany większe grupy powracających z Prus Zachodnich i Wschodnich, którzy w swym patriotyzmie, czym prędzej pozbywają się swych oszczędności w markach niemieckich, zamieniając na polskie.
Idziemy ulicą Lipową – koszary im. Kościuszki, w nich Ĺźołnierze polscy, którzy w znojnym trudzie, bagnetem, – znaczą granicę Niepodległej Ojczyzny, tej, która jak słyszałem w młodości, miała być matką dla ludu – ogarnia mnie wstyd, Ĺźe z nimi nie jestem.

Wracamy – czas pomyśleć o posiłku dla siebie i dzieci: trzyletniej Jadzi i półtorarocznego Janka.

Jedziemy do Torunia, stąd do Aleksandrowa wygodnie, w wagonach przestronnie. W Aleksandrowie czekamy na pociąg kilka godzin, tu: ścisk, nawoływania, lecz jakoś milej, serdeczniej, ten czy ów zagada, skąd i gdzie jedziemy, radzi bagaĹź trzymać przy sobie, bo zginie, inny informuje, Ĺźe pociągi są przepełnione, ale on postara się ulokować dzieci i Ĺźonę, sam z bagaĹźami muszę sobie dać radę.

Po ciężkich trudach podróĹźy 12.IV.1920 r. witałem matkę i najmniejszego brata, średni był w wojsku.

Trzy dni potem na Komisję poborową w Będzinie – odesłano mnie do szpitala w Kielcach na wydział oczny, po dwutygodniowym pobycie, odesłany na zborniak, czekałem parę tygodni, aĹź nadejdzie na mnie kolej i odesłany do Będzina zostałem puszczony do domu jako „odroczony do czasu wezwania”.

Ĺťona z dziećmi podczas mej nieobecności została przy matce, Ĺźyjąc z oszczędności zrobionych w Niemczech, – gdy przyjechałem, goniła ostatkami.

Za markę niemiecką przy zamianie w Grudziądzu, otrzymałem dwie polskie, a teraz płacono za nią około sześćdziesiąt.

Waluta polska traciła na wartości, droĹźyzna szalała, oszczędności znikły – wziąłem worek na plecy i skupywałem butelki, które dostarczałem rozlewniom wódek w Zawierciu, broniąc się w ten sposób od ostatecznej nędzy.

W fabryce włókienniczej Tow. Akc. „Zawiercie” pracowało juĹź sporo ludzi i stale przyjmowano więcej.

Zabrałem legitymację Klasowego Związku Metalowców, zalegalizowanego juĹź w 1913 r. (związek ten mieścił się wówczas przy ulicy Łośnickiej, obecnie Piłsudskiego w domu Wieczorka), którego byłem członkiem i udałem się z prośbą do Zarządu Klasowego Związku Włókniarzy o skierowanie mnie do pracy (bez poparcia czy zgody związków zawodowych nikt nie dostał pracy w T. A. Z., jedynej fabryce, która szła juĹź nie gorzej i płace były moĹźliwe).

Nareszcie 22 czerwca 1920 r. otrzymałem pracę w chemicznej fabryce „Zagłębie” w Zawierciu, za usilnym poparciem niezwiązkowców, a ludzi którzy tylko widząc mą nędzę – pomogli mi.

Tu pracowałem jako robotnik, magazynier, szorowałem podłogi, rozbierałem stare piece, odbierałem przywiezione budulce i wykonaną robotę, załatwiałem rachunki, korespondencję, szykowałem sprawozdania miesięczne dla Zarządu fabryki itp. Za to płacono mi tak jak wszystkim, tj. tyle, że za dzienny zarobek można było kupić cztery kg chleba i to w takim wypadku, gdy nie przedłużono terminu należnej wypłaty.

Otrzymałem i mieszkanie: pokój z kuchnią, w obrębie fabryki, ale za to gdy inni po ośmiogodzinnym dniu pracy szli do domu, ja będąc pod ręką, wzywany byłem niekiedy do póĹşnej nocy, za co wynagrodzony nie byłem.

Gdy upominaliśmy się o podwyĹźszenie płacy, obiecywano uskutecznić to póĹşniej, bo teraz nie ma pieniędzy, fabryka przeprowadza remont – jak będzie szła produkcja, będą płacić więcej – o pracę było trudno, więc czekaliśmy.

Po roku takiego czekania zdzierałem ostatnie ubranie i buty i nie widziałem moĹźności ich kupienia – nigdy z Ĺźoną nie najedzeni do syta, dzieci często musiały obywać się bez mleka i cukru, który zastępowaliśmy sacharyną, na pocieszenie mając zapewnienie pana dyrektora – chemika, „Ĺźe ta wprawdzie środków odĹźywczych nie ma, ale szkodliwa nie jest”.

Ĺťyliśmy jednak nadzieją, Ĺźe przecieĹź w Polsce będzie lepiej, dziś po piętnastu latach, po kaĹźdym posiłku: śniadaniu, obiedzie czy kolacji, zjadłbym na dodatek z pół kg chleba i 1/4 kg wędlin, a sądzę ani Ĺźona ani teĹź Ĺźadne z czworga naszych dzieci takiej porcji by się nie ulękło, bo wiem, Ĺźe nigdy nie pojedzą do syta.

Zarobię 2 zł 40 gr. dziennie, minus świadczenia, aby z tego zapłacić mieszkanie, kupić buty, jakie takie porcięta, książki i przybory szkolne, światło, opał itp.; by z tego Ĺźyć – trzeba być nie dyrektorem Funduszu Pracy czy jakim innym dygnitarzem z nominacji czy „wyborów” – trzeba być robotnikiem w Niepodległej Polsce i być nagradzany za pracę z Funduszu Pracy.

Czytałem gdzieś, Ĺźe „Człowiek pnie się wysoko – aby i tak spocząć na dole”. W dół – byle nie wcześniej niĹź w „Dniu Zapłaty” i z nadzieją, Ĺźe pokolenie weszło w „Nowe Jutro”.

W końcu czerwca 1921 r. wyjechaliśmy w okolice Grudziądza, w nadziei, że tu nadchodzące żniwa pozwolą nam zarobić a tym samym żyć znośniej.

Tu spotkaliśmy Dębowca, murarza pochodzącego z Dąbrowy Górniczej, z którym znałem się z czasu pobytu w Niemczech, mieszkał w Małym Torpnie, przedmieściu Grudziądza, zarabiając na utrzymanie rodziny murarką.

Poczciwy człeczyna zaofiarował nam u siebie schronienie i nadzór nad dziećmi, radząc czym prędzej chwytać się pracy.

Kopaliśmy torf, pracowali przy Ĺźniwach, kopaniu ziemniaków i buraków – kaĹźdą niedzielę poświęcając na szukanie w okolicznych folwarkach wolnego do zakontraktowania na rok miejsca, którego niestety nie znaleĹşliśmy.

PóĹşną jesienią – bez pracy, postanowiliśmy, Ĺźe Ĺźona z dwoma córeczkami pojedzie do rodziców, ja z chłopcem do Zawiercia, gdzie będę się starał o popłatniejszą pracę. Zaopatrzona w wizę wyjechała Ĺźona do Niemiec, ja do Zawiercia, gdzie wkrótce otrzymałem pracę w odlewni Ĺźelaza p. Erbego.

Zarobek był nieduĹźy – pomagałem sobie sprzedażą papierosów, których robiłem parę setek dziennie.

Mieszkałem z matką i dziecko miało dobrą opiekę – szukałem jednak mieszkania i pisałem do Ĺźony, aby przyjeĹźdĹźała.

Otrzymałem odpowiedĹş, abym starał się o wizę i przyjechał natychmiast, gdyĹź mój były chlebodawca, zapewnia mi pracę – rodzice Ĺźony gorąco mnie prosili.

Tęskniłem za Ĺźoną i dziećmi – pojadę.

Po załatwieniu na miejscu formalności związanych z wyjazdem za granicę, pojechałem do Warszawy, zabierając ze sobą chłopca, aby w konsulacie niemieckim otrzymać zezwolenie na pobyt w Niemczech, takowe otrzymuję z zastrzeżeniem, że będzie ważne przy okazaniu zezwolenia miejscowej policji na pobyt w danej miejscowości.

Jadę do Grudziądza, piszę o przysłanie mi takowego i czekam na nie u przyjaciela.

W trzecim dniu zjawia się Ĺźona bez zezwolenia, którego wydać nie chcą, przeszła przez „zieloną granicę” – drogę zna, idziemy a na miejscu rzeczy ułożą się pomyślnie.

Nie wierzyłem, domyślając się, że tęsknota i chęć pozostania przy swoich do tego ją popycha, jak mnie pchała, gdy byłem w Niemczech.

Przez Scheinbruk, przyjechaliśmy do stacji Wydzno, w dół od dworca biegnie szosa ku wsi tejĹźe nazwy, na prawo od szosy wąski łan Ĺźyta, za nim jezioro Wydzno.

Wybiegliśmy z pociągu i czym prędzej na szosę, z niej w Ĺźyto, rozgarniając je, by nie pozostawić śladu – kończy się zboĹźe, dalej wiklina i jezioro, które tak otacza wieś, Ĺźe chcąc ją przejść, trzeba koniecznie wejść na szosę tuĹź przed samą wsią.

We wsi stacjonuje posterunek straĹźy granicznej – ukryci w wiklinie, czekamy do nocy, wtedy łatwiej zmylić czujność warty.

Nocą skradamy się między domami – doszliśmy pod sam posterunek, ukryci za węgłem, słyszymy kroki oddalającego się wartownika – podbiegam, uchylam drąg zamykający przejście ze wsi w pas graniczny i szybko a cicho oddalamy się drogą polną ku granicy niemieckiej i jeszcze dwieście kroków a będziemy w Niemczech, wtem „halt” – z Ĺźyta wyskakuje dwóch Ĺźołnierzy, patrzę Polacy, zaczaili się na szmuglerzy, złowili nas.

Odprowadzili nas na posterunek, skąd odwieĹşli do Grudziądza i oddali w ręce policji – siedem dni aresztu śledczego, potem rodzice Ĺźony odwieĹşli nam dzieci do Gardji, praca do póĹşnej jesieni w okolicach Grudziądza i powrót do Zawiercia, do matki.

Wkrótce otrzymałem pracę w Tow. Akc. „Zawiercie”, jako stróĹź, potem przeniesiono mnie do „Drukarni – Wykończalni”.

Tu robotnicy zarabiali więcej, niż w innych fabrykach, tu obowiązywał dodatek drożyźniany, trzeba było tylko czym prędzej po wypłacie nabywać potrzebne artykuły, a wegetacja była znośna.

W izdebce, którą od kilku lat zajmowała matka, mieściło się teraz ośmioro ludzi: matka, dwóch braci i my z dziećmi – było nam ciasno, wynająłem mieszkanie we wsi Łośnice o trzy km odległej od Zawiercia (w Zawierciu o mieszkanie było trudno) i tu zamieszkałem, zadowolony, Ĺźe poĹźycie zaczyna układać się normalnie.

 

 

Od 15.III.1923 r. byłem członkiem Klasowego Związku Włókniarzy – tu stale kłótnie, jedni drugim zarzucali karierowiczostwo, łapownictwo, trwonienie grosza publicznego, i w wielu wypadkach dawali na to dowody, ci płacili pięknym za nadobne, a będąc u steru oddawali ich pod sąd koleĹźeński, który ich wykluczał za „działalność na niekorzyść organizacji” (trzeba i powiedzieć, Ĺźe gdzie indziej działo się gorzej, mam na uwadze organizacje Ĺźółte [tzw. Ĺźółte związki zawodowe – zaleĹźne od pracodawców, współpracujące z nimi w zamian za korzyści materialne dla liderów]).

Od 10.II.1924 r., tj. od daty zwolnienia mnie z pracy, do chwili wstąpienia w szeregi PPS-u – to czas, w którym rad byłbym sprzedać ostatnią koszulę, aby za to mieć kawałek chleba dla Ĺźony i dzieci – nie mając zasiłku z Funduszu Bezrobocia, ratując się od śmierci głodowej, wysprzedałem wszystko: szafę, stół, krzesła, łóĹźka i zbędniejsze rzeczy kuchenne, zjadając kolację, kładliśmy się spać na zasłanej słomą podłodze, bez nadziei lepszego jutra.
Dostałem się do pracy przy budowie szosy Zawiercie –Włodowice, płacono tu za ośmiogodzinny dzień pracy 2 zł 40 gr, z czego wyĹźyć było trudno.
Wybuchł strajk – żądaliśmy podwyĹźszenia płacy i obliczania za godziny nadliczbowe w myśl obowiązującej ustawy.

Wśród pracujących było duĹźo chłopców z okolicznych wiosek, dla których te zarobki były wystarczające, gdyĹź mieli dach nad głową, swój chleb i ziemniaki – na skutek tego solidarność się załamała, a przywódca strajku został bez pracy, po niejakim czasie otrzymałem pracę przy budowie remizy kolejowej w Łazach, oddalonych od miejsca mego zamieszkania przeszło dziesięć km i drogę tę kaĹźdego dnia przebywałem pieszo, aby nie tracić na kolej i prędzej załatać dziury w budĹźecie domowym, tu dobiłem nareszcie z zasiłku z Funduszu Bezrobocia, a pobierając czternaście zł tygodniowo miałem przynajmniej chleb zimą. Gmina Kromołów, za pośrednictwem której Obwodowy Funduszu Bezrobocia wypłacał zasiłki, załatwiała wszystko związane z tym niedbale.

Zarejestrowani bezrobotni otrzymywali naleĹźny im zasiłek po kilkunastu tygodniach – nie mając przez ten czas z czego Ĺźyć. Zainteresował się tym Związek Zawodowy Robotników Przemysłu Chemicznego i Pokrewnych w RP, oddział w Ogrodzieńcu, który wśród bezrobotnych Kromołowa i okolicy miał członków – chcąc przyjść im z pomocą zwołał 7.12.1925 r., zgromadzenie wszystkich bezrobotnych, na którym uchwalono: Ĺźe kaĹźdy opłacający dwadzieścia gr. tygodniowo uwaĹźany jest za członka, i na którym zostałem wybrany do załatwiania wszelkich spraw dotyczących bezrobotnych, a upełnomocniony przez Zarząd, w krótkim czasie doprowadziłem do normalnych warunków, skarbiąc sobie wdzięczność i uznanie bezrobotnych – sam zadowolony, Ĺźe się na coś przydałem tym, którzy nie umieli sobie poradzić.

Nie wszystkim ma praca się podobała – w lutym 1926 r. zostałem aresztowany, pod zarzutem tworzenia „komitetów bezrobotnych”. Jedni twierdzą, Ĺźe to robota przeciwników politycznych, inni Ĺźe Zarządu Gminy.

Po kilkudniowym areszcie śledczym – wypuszczony na wolność – długo jeszcze ma osoba interesowała sędziego, zanim otrzymałem powiadomienie z Prokuratury, Ĺźe „przeciw oskarĹźeniu z art. 102 K. K., sprawę się umarza powodu braku cech przestępstwa”.

Po tych tarapatach, ciężka choroba Ĺźony na zapalenie nerek i czworga dzieci na odrę, które musiały przebywać w zimnym, nieopalonym mieszkaniu, bez dostatecznej pomocy lekarskiej z powodu braku funduszy – dwoje najmłodszych pomogli zanieść na cmentarz towarzysze z PPS-u, widzieli we mnie kolegę z lat młodzieńczych, któremu trzeba pomocy i którą nieśli w miarę swej moĹźliwości.

Rok 1926 – praca przy budowie szosy Zawiercie –Włodowice, którą zaproponował mi p. inĹźynier i przedsiębiorca Gorjanowicz, który puszcza w niepamięć moje wystąpienie podczas strajku 1924 r. z uwagi na solidną pracę (1933 r. przysłał na ręce Zarządu miasta złotych trzysta, aby nimi obdzielić 30 robotników po 10 zł kaĹźdemu, nadmieniając, abym nie był pominięty – chcieliśmy za to chociaĹź listownie podziękować, nie mogliśmy jednak doprosić się adresu od p. C., sekretarza magistratu).

Rewolucja majowa [przewrót majowy 1926 r.] – radość klasy robotniczej, Ĺźe wreszcie znalazł się ktoś, co wziął rozwydrzoną Hienę [tzw. rząd Chjeno-Piasta, centroprawicowy, tworzony przez ugrupowania chadeckie i PSL „Piast”] za łeb – manifestacyjne pochody i wiece, na których wyraĹźa swą gotowość skończenia ze starym porządkiem i czeka z dnia na dzień rozkazu przywódców, po czym oczekiwanie konsekwencji tej rewolucji, która teĹź niebawem wyraĹźa się zniesieniem akcji doraĹşnej, rozczarowanie i ból, który odczuwam z wszystkimi widzącymi nadchodzące ciężkie czasy.

W dniu 1 maja 1927 r. wstępuję do PPS, przekonany przez kolegów i mych przyjaciół pepesowców, Ĺźe tu moĹźna pracować na korzyść klasy robotniczej.

Wkrótce otrzymuję pracę w P.K.Ch. w filii w Zawierciu, zastępując urlopujących furmanów – uzyskałem ją za pośrednictwem zmarłego tow. M-skiego, przewodniczącego Dzielnicy PPS w Zawierciu i urzędnika P.K.Ch. Filii Zawiercie.

Był to człowiek surowy dla podwładnych mu furmanów,– gdy widział ich niedbałe opatrywanie koni lub bezmyślne niszczenie taboru, oburzony krzyczał: „Kanalie! To dobro społeczne, i jak mnie znacie, wyrzucę, gdy jeszcze coś podobnego się zdarzy”.

Odnosiło to dobre skutki, bo kaĹźdy wiedział, Ĺźe złym czy nieoględnym postępowaniem sprawia „Dziadkowi” przykrość, na którą nie zasługuje, bo przecieĹź gdy dowie się, Ĺźe który z nich jest w potrzebie i Ĺźe konieczna jest pomoc w gotówce – dawał, „sztorcując” niekiedy tych, co chcieli zwrócić.

Partii był szczerze oddany – nawet szuje musieli to widzieć i ocenić, gdyĹź na jego żądanie przestawali kłótni i złośliwych docinków, bez jakich mało kiedy obeszła się konferencja partyjna.

Byłem juĹź członkiem Komitetu Dzielnicowego i sam prosiłem o powierzenie mi funkcji kolportera „Głosu Zagłębia”, uwaĹźając, Ĺźe rozchodzi się w małej ilości, a chciałem doprowadzić do tego, by gazetą robotniczą zainteresowała się szersze grono – co mi się udało.

„Dziadek” zapraszał mnie często do siebie, dzieląc się swymi spostrzeĹźeniami oraz zwierzając się z zamiarów w stosunku do całego ruchu socjalistycznego w Zawierciu.

Bolał go bardzo upadek kooperatywy [spółdzielni] robotniczej „Promień”, chciał dać gotówkę na wydĹşwignięcie jej, żądając w zamian pozwolenia obsadzenia jej ludĹşmi, którzy się cieszą jego zaufaniem. Nie doszło to do skutku, reszty artykułów spoĹźywczych i innych pozostałych z likwidacji „Promienia” wyniosły z góry nad Związkiem Włókniarzy – gryzonie.

Praca moja w P.K.Ch. za urlopujących furmanów się kończyła – zarząd Związku Włókniarzy z przewodniczącym G. na czele, udał się do administracji Tow. Akc. „Zawiercie” i przedstawił sprawę mego zwolnienia 1924 r. jako niesłuszną, i domagał się powrotnego zatrudnienia mnie.

Okres wyborczy 1928 r. – ustały Ĺźarcia, do pracy pozostawieni jesteśmy własnym siłom, nie ma funduszy zbiórka wśród towarzyszy, mało, urządzamy zabawę, zysk być musi, tylko nie trzeba dawać na kredyt, bo potem trudno odebrać – taka zapadła uchwała.

W bufecie jest nas czworo: tow. L. z Ĺźoną, któraś z towarzyszek i ja.

„Dajcie coś” – juĹź – proszę za ten czas wykupić bony – wykupuje i oddaje, otrzymuje co mu naleĹźy, tak robią wszyscy, zadowoleni, Ĺźe ich uchwała jest ściśle przestrzegana, tylko funkcjonariusz – sekretarz …....., uwaĹźa, Ĺźe go uchwała nie obowiązuje, krzyczy i wymyśla. Gdyby mi powiedziano, Ĺźe dygnitarzy związkowych uchwały nie obowiązują, nie byłbym sobie zrobił z niego wroga.

Pieniądze są, teraz agitacja, rzucili się wszyscy, ja nigdy nie byłem w tyle, nie przykładałem duĹźej wagi do samych wyborów, liczyłem tylko na to, Ĺźe słowa rzucone w masy, kiedyś plon przyniosą.

Organizowałem zgromadzenia wyborcze, przemawiałem na wiecach, nawiązywałem komitety wyborcze, które w myśl instrukcji i zapewnień władz partyjnych miano po wyborach zamienić w komitety partyjne.

Po wyborach na jednym z posiedzeń komitetu dzielnicowego, w sprawach organizacyjnych, poruszyłem sprawę zamiany komitetów wyborczych na partyjne, motywując, Ĺźe przez to nie będziemy w przyszłości naraĹźeni na takie pytania „gdzieście byli dotychczas”, z którymi stale spotykaliśmy się w okresie wyborczym, a prowadząc pracę na wsi wyrywać będziemy jej mieszkańców spod wpływów kleru i partii burĹźuazyjnych.

Przeciwko mej osobie nagonka: Ĺťe poszedłem do Frakcji [w roku 1928 dokonał się w PPS rozłam, w efekcie którego zwolennicy sanacji utworzyli PPS była Frakcja Rewolucyjna], Ĺźe zdradziłem klasę robotniczą Ĺźe chciałem od związku klasowego odciągnąć innych towarzyszy, tylko mi zarząd i funkcjonariusz przeszkodzili itp.

Czekałem – w nadziei, Ĺźe wszystko przetrzymam, przechodziłem rzeczy gorsze. Jednego razu wychodząc w pracy do domu, mimo woli włoĹźyłem rękę do spodniej kieszeni marynarki i wyciągnąłem z niej przeszło metr cienko sprasowanego towaru – stanęło przede mną widmo nędzy, rozpoczynającej się 10.II.1924 r., gdy wówczas pozoru kradzieĹźy starczyło, abym poszedł na ulicę – trzeba iść do jakiej organizacji zawodowej, aby w razie potrzeby znaleźć tam poparcie, i poszedłem do Frakcji, która w tym czasie zabierała się do tworzenia związków zawodowych – tu zgrupowali się niedługo potem wszyscy ci, którzy uwaĹźali, Ĺźe ich odejście ze związku klasowego zmusi funkcjonariusza do opuszczenia Zawiercia.

Widziałem, jak zawiązek robotniczy powstawał, przy pomocy p. p. kapitalistów. Tu doczekałem się Centrolewu – byłem świadkiem, jak z górą tysiąc zorganizowanych „fraków” otrzymuje 623 głosy w Zawierciu i jak potem jedni drugim zarzucali, Ĺźe głosowali na Jedynkę i 23, byłem świadkiem krwawych bójek, a nawet ich mimowolnym świadkiem, a nawet ich mimowolnym uczestnikiem, pomiędzy zwolennikami PPS a Frakcji, którzy do niedawna byli jedną rodziną – byłem świadkiem, jak duĹźa grupa robotników zorganizowanych w Frakcji i jej organizacjach zawodowych szła w tyle pochodu manifestującego przeciwko „zamachowi” na Wodza [Piłsudskiego] i była gotowa i przygotowana walić po łbach…....., gdyby ci ośmielili zabrać się do rozbicia lokalu TUR-a [Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego – organizacja kulturalno-kształceniowa, związana z PPS] w Zawierciu i wiem, Ĺźe tylko troska o kawałek chleba trzyma ich po dzień dzisiejszy w Związku Związków Zawodowych [prosanacyjna centrala związkowa].

Widziałem, jak menerzy Frakcji w Zawierciu podpisywali uchwałę wydania odezwy, wzywającej do głosowania na Jedynkę, chociaĹź mieli nakaz władz centralnych głosowania na listę nr 2 – kładli podpisy zamaszyście, radzi, Ĺźe figurować będą obok podpisów p. p. kapitalistów: Erbego, Holenderskiego i innych, oraz obok podpisu dyktatora miasta, komisarza p. L.

 

 

1931 r. juĹź po wyborach, podczas których sanacja niczego nikomu nie Ĺźałowała w zamian za odniesienie do urny wyborczej jednostki, tak dbała o klasę robotniczą Zawiercia, Ĺźe nawet prorządowa Frakcja – nie chcąc stracić wpływów, musiała zająć stanowisko wobec szerzącej się nędzy i wysłała delegację z memoriałem do Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej w Warszawie.

Uzbrojony weń jechałem w towarzystwie drugiego fraka do Warszawy, gdzie przez Z., jednego z dygnitarzy frackich, wprowadzeni zostaliśmy do Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej i przyjęci przez p. radcę o z rosyjska brzmiącym nazwisku, który mój towarzysz, b. komunista – siedzielec, obecnie zetzetowiec, chcąc wzruszyć pana radcę, memoriał poparł oświadczeniem, Ĺźe „w Zawierciu juĹź jedzą obierzyny z ziemniaków” – otrzymał odpowiedĹş od p. radcy „ja juĹź sam jadłem owies” – i to na pocieszenie przywieĹşliśmy głodującym.

U góry – dowiedzieliśmy się, Ĺźe, pp. [Jędrzej] Moraczewski, Pączek, „Wojtek” [Marian Malinowski] i Gardecki [dawni działacze socjalistyczni], postanowili czerwone sztandary schować, jako w tej chwili nieodpowiednie i tworzyć solidarystyczne ZZZ.

Po przyjeĹşdzie do Warszawy, zdając sprawozdanie, widzę, Ĺźe wszyscy są do rządów sanacyjnych usposobieni nieprzychylnie, a postępowanie „Wojtków” uwaĹźają za ciążącą na nich hańbę, która zasłoni nawet młodość „chmurną i górną”.

Miejscowe tuzy rzucają na nich gromy, aby na drugi dzień, gdy przyjechał wysłannik „Wojtka” p. B. i zadzwonił nabitą kiesą, agitować za wstępowaniem do ZZZ.

Pierwszy to raz w mym Ĺźyciu co innego myślałem niĹź robiłem – chodziłem z menerami na narady, pozornie przyznawałem im rację, by zmylić czujność, sprawę kierując tak, Ĺźe sami poszli do „Wojtka”.

Usilna moja praca (w porozumieniu ze zmarłym juĹź długoletnim przewodniczącym Dzielnicy P.P.S. w Zawierciu, towarzyszem M., który pomimo wszystko, był dla mnie Ĺźyczliwy), aby członków związku frackich zaprowadzić na stare podwórko (wyłączając nawet z tego mą osobę, aby nią nie draĹźnić sekretarza p. K.) nie udała się tylko dlatego, gdyĹź kierownictwo bało się mieć za duĹźo pracy, poniewaĹź wśród chętnych była spora ilość bezrobotnych.

W czasie tym Ĺźyłem tak jak olbrzymia część klasy robotniczej Zawiercia – pobierałem, jako bezrobotny 22 zł 50 gr. miesięcznie na sześć osób – było to tak mało, Ĺźe gospodarz, u którego mieszkałem, upominał się o zaległy czynsz z lokalu i gdy prosiłem go, aby mi poczekał, bo z tego, co teraz otrzymuję miesięcznie dać mu nie mogę, powiedział „na tydzień ci tyle dają, a nie na miesiąc, myślisz, Ĺźe stary to frajer i Ĺźe go oszukasz, takiego drania, co rozsiewa kłamliwe wieści wsadziłbym do kozy”.

Czternastoletnia córka po przyjściu ze szkoły pracowała w zakładzie wulkanizacyjnym, zarabiając do czterech złotych tygodniowo, nie zawsze jednak właściciel zakładu miał pracę, był to teĹź dochód niestały – chodziłem na sortownię w Łazach na węgiel, i nieraz mając 80 kg na plecach, robiłem 5 km i więcej, krążąc po bagnach i lasach, aby nie wpaść w ręce policji.
Mnie to na ogół udawało się dość szczęśliwie, było jednak parę wypadków, Ĺźe bezrobotny, dla którego kradzieĹź węgla była jedynym środkiem utrzymania, płacił Ĺźyciem, a brukowe świstki burĹźuazyjne robiły go notorycznym złodziejem, wielokrotnie karanym wyrzutkiem społeczeństwa i wszystkim podobnym – tylko nie napisali, Ĺźe był to bezrobotny Ĺźywiciel rodziny.

Od lipca do listopada 1932 r. pracowałem przy budowie kolei Miechów – Kraków, gdzie warunki pracy i płacy niekoniecznie odpowiednie – niejeden jednak, który tam pracował a dziś pracuje na robotach publicznych, prowadzonych przez magistrat miasta z Funduszu Pracy, mile je wspomina.

Tam przynajmniej więcej zarobił i miał czas spocone czoło obetrzeć, nie mając obawy, Ĺźe za to będzie miał „urlop bezpłatny”.

Kwalifikowane kierownictwo naszych robót publicznych, zdało by się posłać z powrotem do szkoły technicznej, aby sobie przypomnieli o tym, Ĺźe maszyna dobrze funkcjonuje, gdy ma dostateczną ilość pary i jest dobrze naoliwiona.

Jednego razu zimą, godzina 9-ta rano, ze wstawaniem się nie śpieszymy, gdyĹź Ĺźywność z otrzymanej akcji poprzedniego dnia została doszczętnie wymieciona – staramy się dzieci trzymać jak najdłuĹźej w łóĹźku, gdyĹź dopiero o godzinie 11-tej przed obiadem mam otrzymać parę złotych naleĹźnych mi za książki powieściowe Ĺťeromskiego, nabyte w lepszym czasie – teraz kupi się za nie chleba i ziemniaków, gdyĹź i te się juĹź skończyły.

Troje starszych dzieci: czternastoletnia córka dwunasto- i dziewięcioletni synowie o tym wiedzą, rozumieją jednak i czekają cierpliwie, dwuletni brać woła chleba i nie chce się nawet uciszyć, choć go straszymy policjantem i kozą (więzieniem).

Starszy chłopiec wstaje, ubiera się i wychodzi a po niedługim czasie wraca z bochenkiem chleba, z którego ukroiwszy kromkę niesie małemu – matka dopytuje się skąd wziął, ja przykryłem się pierzyną na łeb i nie chcę widzieć ni słyszeć, domyślałem się, Ĺźe chleb ukradł, nie mam jednak siły z nim o tym mówić.

Ĺťyjemy z dziećmi z dnia na dzień i czy jesteśmy na akcji z Funduszu Pracy lub czy mam robotę z tegoĹź Funduszu – jesteśmy bez nadziei lepszego jutra, głodni i obdarci.

Radujemy się, Ĺźe nareszcie diabli wzięli z Zawiercia komisarza miasta, który stopniowo obniĹźył zarobki na robotach publicznych z 5 zł 20 gr. do 2 zł 10 gr., i wkrótce przekonujemy się, Ĺźe łagodny następca zaraz w pierwszym sezonie podwyĹźsza płacę za sześciogodzinny dzień pracy na 2 zł 40 gr., lecz robotnicy nie pracują sześć dni w tygodniu, jak poprzednio, lecz pięć, na skutek czego robotnik musi swój budĹźet tygodniowy zmniejszyć o 60 gr.

Do czerwca 1929 r. tj. do czasu mego wstąpienia do Frakcji, wolny czas spędzałem na czytaniu książek, które brałem w TUR-ze, poĹźyczałem od znajomych, od czasu do czasu kupując coś nowego.
Po wstąpieniu do Frakcji, chlałem na potęgę, chcąc zagłuszyć w sobie sumienie, które mówiło, Ĺźe idę w niewłaściwym kierunku – ja, który przedtem nie wypiłem kieliszka gorzały, do której wypicia nikt mnie nie namówił, teraz nie mogłem się bez niej obejść, po częstych libacjach, wracając do domu, czułem ogarniający mnie wstyd, przed Ĺźoną dziećmi i znajomymi, którzy się na mnie patrzyli jak na jakiego dotychczas nieznanego człowieka.

Po niejakim czasie odzyskałem równowagę, spędzając czas w otoczeniu rodziny i na czytaniu dzieł Kraszewskiego, Sienkiewicza, Rodziewiczówny, Prusa, Zapolskiej, Ĺťeromskiego, Struga, Kaden-Bandrowskiego, Sieroszewskiego, Ligockiego, Hulki-Laskowskiego, Londona, Zoli, Wiktora Hugo, Zevaco, Ossendowskiego, Marczyńskiego, Suego i innych – najwięcej z przeczytanych cenię „Przedwiośnie” St. Ĺťeromskiego, z Baryką szukam „szklanych domów”, z Baryką kołatam u „Gajowców”, a nic nie mogąc wykołować, ginę z nimi na barykadach (nie wierzę – jak to wyczytałem, nie pamiętam juĹź gdzie – Ĺźe „gdyby Ĺźył Ĺťeromski, to zaprowadziłby Barykę do Sanacji”).

Czytałem Marksa i Engelsa, Kautsky’ego, Bakunina, Otto Bauera, M. Gorkiego, Gostiewa, Czapińskiego i wszystkich, którzy popadną pod rękę – czytając poznaję świat, ludzi, dążenia, wiem, co dla kogo jest dobrym, a co złym, jak porównać prawdę „Manifestu Do Ludu Polskiego” [manifest Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej z premierem Ignacym Daszyńskim, powołany w nocy z 7 na 8 listopada 1918 r.] z dzisiejszą ordynacją wyborczą, – lecz czy dlatego jest milej, czy dzieci moje zjedzą większy kawałek chleba? (mniejszy często).

Czy gdybym nawet osiągnął większą wiedzę i naukę przez samokształcenie, stanowiłoby to dla mnie ochronę przed redukcją [zwolnieniem z pracy] i nędzą?

Czy nie lżej by mi było, gdybym nic nie rozumiał, o niczym nie wiedział i wszystko dobre i złe wpakował na los?

Takie ogrania mnie zwątpienie, a czy nie ogarnia je i innych?

Dlatego też tym bardziej teraz trzeba nieść ludowi oświatę, aby gdy ujmie losy świata w swoje dłonie, przez nieuctwo i nieświadomość nie być biedniejszym niż teraz.

Dlatego teĹź uwaĹźam wszystkie drogi, które prowadzą do zdobycia wiedzy i kultury za dobre: książka, odczyty, gazetka ścienna (byle tylko na naczelnym miejscu widniał napis: „KaĹźdy uczciwy człowiek pogardza: donosicielem, szpiclem, prowokatorem i odszczepieńcem”, chciałbym przestrzeganiem takiego napisu wychować ludzi bez wad, tak wielce szkodliwych dla ruchu robotniczego) teatr, wspólnie czytane gazety, gdyĹź nie wszyscy rozumieją, śpiew, muzyka, wycieczki tak chętnie witane przez młodzieĹź, gdyĹź dają wiele przyjemności.

Trzeba jednak i to sobie samo śmiało powiedzieć, Ĺźe rzeczy te w dzisiejszych czasach robić jest niezmiernie trudno, chociaĹźby tylko dlatego, Ĺźe kaĹźdy myśli przede wszystkim, jak zdobyć kęs chleba – wszędzie wszystkiego pełno, a moĹźna tylko na to popatrzeć.

Samokształcące się jednostki myślą przewaĹźnie o tym, aby przez zdobycie nauki i opanowanie wiedzy zdobyć popłatniejsze stanowisko – zapominają często o szeregach, z których wyrośli i wyszli, a bardzo często pracują na ich niekorzyść – wprawdzie są i tacy, których zdobyta wiedza nie wyrwała z szeregów robotniczych, do tych śmiało moĹźna zaliczyć posła [Aleksego] Bienia [działacz PPS, w latach 1925-28 prezydent Sosnowca], który nie szumną reklamą a miłością, jaka wyłazi z jego postępowania, zdobywa serca nawet swoich przeciwników – człowiek ten na pewno nie jest synem bankiera i jeĹźeli dziś jest człowiekiem wykształconym, czego mu zapewne Ĺźaden nie odmówi, zawdzięcza to na pewno samokształceniu. Tym cześć!
MoĹźna będzie samokształceniem zainteresować i jednostki – do czasu aĹź wszechwładny kryzys nie zepchnie je w szeregi tych, którzy swym przedwczesnym zgarbieniem nagimi gicołami, których wysuszone kształty podziwiać musi nawet prowadzący taką ofiarę policjant – wołają: Chleba! Pracy! Opieki!

ZdobądĹşmy się wszyscy na ofiarny wysiłek a zdobędziemy władzę! Uciszmy rozpaczliwy krzyk: bezdomnych, głodnych i nagich i zniszczymy Ciemnogród.
Szanowni – pisząc nie chciałem nikomu złośliwie dokuczyć, to prawda dyktowana przez gorycz, Ĺźal i ból, Ĺźe jesteśmy tak obdarci z wszystkiego, niemniej jednak za uczciwe zamiary i wysiłek, kocham Was bardzo, Ĺźycząc na „Starej Drodze” owocnej pracy, mam na myśli i całą klasę robotniczą, która dzięki temu wysiłkowi powinna na nowe „Jutro” wkroczyć przygotowaną, jeĹźeli tylko Waszych zamiarów nie przerwie zła moc i siła.

Daję Wam do rozporządzenia nazwisko i imię i inicjały Z. W., jeżeli cośkolwiek z mej bazgraniny wyjmiecie do druku, podpiszcie według swego uznania tym, co będziecie uważać za odpowiednie.

Z socjalistycznym pozdrowieniem

Zygmunt Wróbel

 

Zawiercie, dn. 7 lipca 1935 r.


Od redakcji: PowyĹźszy tekst jest pamiętnikiem robotnika, nadesłanym na konkurs ogłoszony w roku 1935 przez Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego (TUR) w Krakowie – oddział im. Adama Mickiewicza, Seminarium Pedagogiczne Uniwersytetu Jagiellońskiego i Seminarium Socjologiczne Szkoły Nauk Społecznych TUR. Pracami tymi kierowali prof. Zygmunt Mysłakowski i dr Feliks Gross – ten drugi był pomysłodawcą i spiritus movens całego przedsięwzięcia. Dr Gross to wybitny socjolog (po II wojnie światowej na emigracji w USA, gdzie był profesorem renomowanych uniwersytetów i doradzał prezydentowi Lyndonowi B. Johnsonowi), wówczas pracownik naukowy UJ, a jednocześnie działacz socjalistyczny (PPS) i współtwórca związanych z tym ruchem inicjatyw oświatowych. Gross szczególnie interesował się kulturą klasy robotniczej, której szeroko zakrojone badania inicjował w róĹźnych formach w latach 30.

Jedną z inicjatyw tego typu były badania ankietowo-pamiętnikarskie. W początkach roku 1935 zespół pod kierunkiem Mysłakowskiego i Grossa ogłosił konkurs na pamiętnik robotnika. Ogłoszeniu towarzyszyła szczegółowa ankieta z 35 pytaniami, która miała pomóc uzyskać informacje stosunkowo jednolite, aby zaistniała moĹźliwość przeprowadzenia badań porównawczych i łatwiejszego usystematyzowania trendów ujawnionych w badaniach. Ankietę rozprowadzono róĹźnymi kanałami informacji – wśród członków TUR, działaczy PPS, publikując w prasie partyjnej („Robotnik” i pomniejsze pisma), jednak w znacznej mierze w kręgach związanych mocniej lub słabiej z ruchem socjalistycznym. Termin nadsyłania ankiet wyznaczono na 15 maja 1935 r., jednak część prac nadeszła po terminie, równieĹź je uwzględniono.

Zebrane prace, w liczbie prawdopodobnie kilkuset, zostały opracowane naukowo. Teksty najciekawsze zdaniem inicjatorów badań uhonorowano finansowo i innymi nagrodami, a następnie opublikowano w liczbie 25 w roku 1938 w książce „Robotnicy piszą. Pamiętniki robotników – studium wstępne”, wydanej nakładem Księgarni Powszechnej w Krakowie dzięki dotacji Naukowego Towarzystwa Pedagogicznego. PosłuĹźyły one takĹźe Feliksowi Grossowi jako materiał przy pisaniu znakomitej pracy naukowej „Proletariat i kultura”, która ukazała się równieĹź w roku 1938.

 
Jednym z pamiętników zamieszczonych w książce „Robotnicy piszą”, a więc uznanej za jedną z najlepszych spośród nadesłanych, był tekst przesłany przez zawiercianina, Zygmunta Wróbla. PowyĹźej przedstawiliśmy jego pamiętnik, przedrukowując go z tej książki, dziś unikatowej, trudno dostępnej, nie wznawianej od międzywojnia.

W oryginalnym tekście poczyniliśmy pewne zmiany językowe i interpunkcyjne, dostosowując ówczesny tekst do dzisiejszych reguł pisowni – czyniliśmy tak jednak wyłącznie tam, gdzie było to niezbędne dla czytelności tekstu przez współczesnego odbiorcę; pozostawiliśmy bez zmian wiele wyraĹźeń gwarowych lub niepoprawnych językowo, lecz łatwo zrozumiałych, chcąc zachować w jak największym stopniu specyfikę oryginalnego stylu autora. Innego rodzaju ingerencje w tekst polegały na zamieszczeniu w nawiasach kwadratowych wyjaśnienia niektórych zwrotów lub informacji istotnych dla zrozumienia wymowy tekstu. Jednak równieĹź tutaj staraliśmy się ograniczyć te ingerencje do minimum, aby nie zaburzać toku oryginalnego wywodu. W kaĹźdym razie wszystkie nawiasy kwadratowe pochodzą od nas, nie występując w tekście oryginalnym.

Prezentowany tekst stanowi ciekawy przyczynek do dziejów Zawiercia i jego stosunków społecznych sprzed 70-100 lat. Jest tym ciekawszy, Ĺźe przedstawia obraz miasta i jego realiów z perspektywy „szarego człowieka” i jego człowieka, nie zaś, jak to zazwyczaj bywa z przekazami historycznymi, osoby usytuowanej w wyĹźszych warstwach społecznych. Jest to zatem swoisty spacer po Zawierciu „plebejskim” – spacer oczywiście subiektywny i nie oddający całokształtu przeszłości miasta, lecz bez wątpienia ciekawy i jakĹźe barwny. Dodatkowy atut stanowi polityczny „profil” autora, działacza socjalistycznego – bez wątpienia czyni on tekst jeszcze bardziej subiektywnym, lecz jednocześnie nadaje mu logiczną, zwartą oś tematyczną, wykraczając poza luĹşny zbiór wraĹźeń z przeszłości.

Zapraszamy do lektury.

Tekst udostępnił ze swoich zbiorów, opracował redakcyjnie i opatrzył komentarzem

Remigiusz Okraska