Dawne Zawiercie w fotografiach i opowiadaniach

MoĹźe opis wsi Zawiercie poczyniony przez Bolesława Prusa (jego tekst zamieściliśmy tutaj: www.dawne-zawiercie.pl/boleslaw_prus_o_zawierciu_1877) nie jest opisem najstarszym, ale jest w miarę pełnym, jeĹźeli chodzi koloryt miejsca i problemy, jakie są w nim poruszone – równieĹź społeczne. Tak wcześniejsze, jak i póĹşniejsze opisy wsi Zawiercie, osady od 1910 r., a wreszcie od 1915 r. miasta, skupiają się na tych, które opisał felietonista „Kuriera Warszawskiego”.

WjeĹźdĹźając do wsi Zawiercie od strony Częstochowy, mijając Małe Zawiercie i przejeĹźdĹźając przez Zawiercie DuĹźe, jadąc dalej do o wiorstę odległego Zawiercia Kromołowskiego z dworcem drogi Ĺźelaznej warszawsko-wiedeńskiej, nie musiał wiedzieć, Ĺźe Zawiercie jak „Galia est omnis divisi in partes tres”, ani o dodatkowych zawiłościach administracyjno-granicznych przynaleĹźnych temu miejscu, z którymi tu się borykano, a jak za „Dziennikiem Łódzkim’ podawał „Tydzień” (piotrkowski) 5(17)01.1886 r., Ĺźe „Zawiercie należące do dwóch guberni, piotrkowskiej i kieleckiej, było jednym z najniedogodniejszych miejsc w Królestwie Polskim, gdyĹź nikt nigdy nie wiedział, w którym znajduje się powiecie – i tym sposobem, w kwestiach sądowych, gminnych lub powiatowych, zwykle zachodziły nieporozumienia. Od trzech miesięcy przyłączono całą gminę Kromołów do guberni piotrkowskiej i tym sposobem usunięto wszelkie niedogodności”.

O tych przypadłościach administracyjnych Prus nie musiał wiedzieć i do którego Zawiercia się udawał teĹź było dla niego mało istotne. Wcześniejszy opis miejsca w tonacji „dziennika z podróĹźy”, w stylu romantycznym pochodzi z tegoĹź samego „Kuriera Warszawskiego z 1.12.1847 r. Jest to relacja z próbnej jazdy „parochodem”, który po raz pierwszy dotarł do stacji Granica (stacja Maczki), a wcześniej „parochod” mijając „miasteczko Mrzygłód odkrywa się powabne połoĹźenie wsi Rudniki z grup piętrujących się w oddaleniu skalistych gór zwaliskami Ogrodzieniecki zamku uwieńczonych. Droga Ĺźelazna przecinając kilkakrotnie potoki Wartę zasilające, dochodzi następnie do osady fabrycznej Zawiercie, połoĹźonej o milę poniĹźej miasta Kromołowa, gdzie rzeka ta ma swój początek. W Zawierciu droga ostatni raz przecina rzekę Wartę i opuszcza juĹź takową, aby następnie przedrzeć przez pasmo gór, którymi natura obdziela dwie najznaczniejsze kraju naszego rzeki, to jest Wisłę i Wartę”.

Zawiercie w tym opisie ma juĹź rangę osady fabrycznej, lecz widocznie nic tu szczególnego nie było poza Wartą i krajobrazem: „osada fabryczna Zawiercie nie jest ciekawym pod Ĺźadnym względem. Pamiątek historycznych Ĺźadnych. Miasteczko bardzo nędzne; domy drewniane wpół zapadłe od starości; ulice ciemne, brudne; ludność uboga. Okolica plaska i nużąca oko” („Gazeta Rzemieślnicza” 13.12.1884 r.). Kilka lat póĹşniej opis Zawiercia zbytnio nie odbiega od wcześniejszego, zapisanego piórem Prusa. Zastanawiam się, czy pan Prus, kiedy wysiadł na dworcu, który juĹź był murowanym i miał dwie poczekalnie dla klasy II i III, teĹź ten dworzec wydał mu się śmieszny i „nie odpowiadał potrzebom podróĹźnych. W stosunku do rozwijającego się coraz silniej ruchu pasaĹźerskiego, ciasny i niewygodny, dworzec w Zawierciu zbudowany przed trzydziestu laty stał się wprost śmiesznym”. Pewnie panu Prusowi spadłyby okulary z nosa, gdyby uświadomił sobie, Ĺźe ma pokonać per pedes „błotnistą wiorstę” od dworca do fabryki. MoĹźe dałby zarobić doroĹźkarzowi, bo „Przedostanie się od stacji kolejowej do fabryk, oddalonych przeszło wiorstę, zwłaszcza w czasie niepogody, przedstawia u nas niemało trudności. Wehikuły – raczej wozy odrapane i wstrętne – biorą od 70 do 50 kopiejek za kurs w tę lub w ową stronę, a i to jeszcze bardzo rzadko dostać je moĹźna, a dwie lub trzy porządne doroĹźki zrobiłyby niezawodny interes” („Tydzień” 8(20)06.1897 r.).

Suchą noga moĹźna było dotrzeć w Zawierciu i to nie wszędzie, dopiero w 1885 roku w sierpniu. Jak donosił „Tydzień”: „Zawiercie doczekało się trotuarów z kamienia, a zawdzięcza tę nowość p. naczelnikowi powiatu. Pożądanym by jeszcze było, aby sfery właściwe zwróciły uwagę na cuchnące podwórka, zatruwające płuca kilkutysięcznej rzeszy robotników fabrycznych, z których połowa prawie stanowi młodzieĹź do lat szesnastu”. Na brukowane ulice Zawiercie musiało czekać jeszcze pięć lat. Brukowania podjęła się firma „Jan Buchner i Jan Mecner, deklarując po 7 rb. 44 kop. za sążeń kwadratowy bruku granitowego (…) zakupiono teĹź w Zawierciu sześć morgów gruntu pod cmentarz miejscowy. Okazję tę wyzyskał właściciel z Kromołowa Haberman, i kazał sobie zapłacić po tysiąc rubli za morgę. Cmentarz juĹź wymierzono i okopcono” („Tydzień” 12/29.07 1900r.). „Dotąd ukończono roboty brukarskie na dwóch najbłotnistszych (sic!) ulicach, na Kościelnej i Kupieckiej. Wybrukowanie pierwszej z nich kosztowało 13.000 rubli” („Tydzień” 19.08(1.09)1901 r.). Gdyby pan Aleksander wziął doróĹźkę, mógłby trafić na takich furmanów-doroĹźkarzy, jak Hamel Śniadek i Haskiel Genidzberg, którzy „pałając do siebie od dawna nienawiścią, spotkali się przed dworcem kolejowym i wszczęli kłótnię, która zakończyła się bójką tak zaĹźartą, Ĺźe Śniadek ugodził noĹźem swego przeciwnika. Raniony, padł bez zmysłów. Przeniesiono go do szpitala fabrycznego, gdzie lekarz miejscowy udzielił mu pierwszej pomocy. Rana zadana została w okolicy serca i jest bardzo niebezpieczną. Śniadka uwięziono” („Tydzień”, Piotrków 5(17)02.1895 r.). MoĹźna skwitować: ostra konkurencja.

Jadąc do fabryki – być moĹźe ulicą Kościelną – dostrzegł, Ĺźe twarze ludności „osady” Zawiercie „z wyjątkiem czerstwych i pyzatych dzieci (do dziesiątego roku), są chorowite i blade. Sądzę, Ĺźe wielu z nich umiera na suchoty; jest to los robotników tkackich. Respiratory przynajmniej niektórych mogłyby uratować od trawiącej choroby; na nieszczęście lud respiratorów (pochłaniaczy) uĹźywać nie chce. (…) szczególnie kobiety. Okoliczność tę pesymista przypisałby moĹźe przesądom, choć powód jej leĹźy zapewnie w świergotliwości płci nadobnej, która lubi duĹźo mówić, wie, Ĺźe jest miłą, gdy duĹźo mówi, i za nic w świecie nie uĹźyje środków, które by w czymkolwiek krępowały jej zresztą tak niewinną specjalność!” („Kurier Warszawski” 18.07.1877 r.). Tygodnik polityczny „Prawda” z dn. 7.06.1884 r. opisując połoĹźenie ludności w osadzie Zawiercie pisze: „Wyzysk i nieludzkie obchodzenie się z robotnikami doszły tam do tego stopnia, Ĺźe wywołały wreszcie wmieszanie się władzy, która nakazała śledztwo. Poprzednio juĹź jednak o naduĹźyciach miejscowej administracji krążyły głuche wieści”; doszły nawet do „centralnego zarządu fabryk „Zawiercia”, rezydującego w Warszawie, który wysłał na miejsce swojego delegata. „Sumienny ten człowiek zdobył się na odwagę przedstawienia prawdziwego obrazu rzeczy: widocznie jednak zarząd naduĹźycia wykazane przezeń uwaĹźał za rzecz zwykłą, kiedy ze swej strony nie przedsięwziął Ĺźadnych kroków do ich usunięcia”.

Przypatrzmy się, więc bliĹźej tym „normalnym warunkom” połoĹźenia ludności robotniczej: „W małych izdebkach sypia na zgniłej podłodze nawet bez garstki słomy, którą się daje na podściółkę bydlęciu, 15 do 20 istot ludzkich. Przez dziury w podłodze robią wycieczki szczury i zjadają chleb, schowany pod ławą. MężczyĹşni, kobiety i dzieci nocują razem; zdarzało się nieraz, Ĺźe robotnicy gwałcili dwunasto- lub trzynastoletnie dziewczęta, a kobiety małych chłopców, którzy w 20 roku Ĺźycia wyglądają jak starcy. Delegat, który wiele lat spędził w ubogiej fabrycznej miejscowości powiada, Ĺźe nigdzie nie widział ludności tak upośledzonej fizycznie, tak zepsutej moralnie”. Do 1905 roku sytuacja zbytnio nie zmieniła się: „Tak jak kiedyś ksiądz Kirchner odkrył Bałuty w Łodzi, ukazując zdumionemu ogółowi wstrętne widowisko wewnętrznego Ĺźycia tych nędzarzy, mijanych obojętnie na ulicach, tak moĹźna by naliczyć setki takich obrazków, w maleńkim w porównaniu z Łodzią Zawierciu. Mieszkań malutkich, niziutkich, wilgotnych, w których sypia po 18 osób róĹźnej płci i wieku w jednej stancji, mieszkań, ciemnych, brudnych, zatęchłych, w których się gnieĹşdzi wszelkie zło, jakie tylko moĹźe istnieć na ziemi – naliczyć moĹźna dziesiątki, jeĹźeli nie setki. Szkarlatyna, malaria, tyfus i suchoty, grasują tam niepodzielnie; bakterie ich przyczajają się tylko chwilowo, aby ciągle nowe sobie wyszukiwać ofiary i porwać bez oporu, bo rzadko tam zachodzi lekarz do tych siedzib nędzy i zbrodni; a i wiedza jego staje się bezsilna wobec warunków higienicznych, jakie tam panują wszechwładnie. W mrokach wiecznie zalegających te nory-mieszkania spotkać moĹźna kaĹźdą z plag dręczących ludzkość, kaĹźdą jej ohydę!” („Tydzień” 15.02.1905 r.).

Jaśniej zrobiło się w Zawierciu dopiero w 1907 r., kiedy „zaprowadzone zostały w osadzie poĹźyteczne innowacje, projektowane zaś jest jeszcze oświetlenie ulic lampami naftowymi, oraz skrapianie ulic podczas lata”. A co do moralności to wiadomym jest, Ĺźe w Zawierciu i niemoralne domy teĹź egzystowały i miały się nienajgorzej. O jednym takim wesołym bajzelku dla wybranych wspomina w niedawno wydanej książce „Mieszkam za darmo w kaĹźdym z was” Bogdan Dworak. „Goniec Częstochowski” w sierpniu 1908 r. pisze tak: „W okolicy ul. Kościelnej znajduje się dom, w którym dzieją się rzeczy, o których nie śniło się naszym filozofom. Śmiech i wesołości panują tu niepodzielnie, zaraza demoralizacji zapuściła głęboko korzenie. Opowiadają, Ĺźe w domu tym znajdują przytułek szumowiny miejskie i bawią się świetnie. Oburza to tutejszych mieszkańców, którzy pragną gorąco, aby w Zawierciu wcale takich domów nie było”. I nieco niĹźej odnotowuje: „Plagą Zawiercia są szynki potajemne, gnieĹźdżące się po domach prywatnych. W szynkach tych rozpijają się ludziska, tracąc pieniądze i zdrowie. Miejsc tych zgnilizny moralnej i fizycznej powinna unikać nasza młodzieĹź, starsi zaś tępić bezwzględnie”.

Bolesław Prus dostrzegł obok fabryki braci Ginsbergów „jakąś bezimienną rzeczułkę i niewielką sadzawkę”. Sądzę, Ĺźe ta bezimienna rzeczułka, to rzeka z hymnu państwowego Warta, a sadzawki to stawy wykopane przez Mameloka, wcześniejszego właściciela fabryki bawełnianej, których to woda gromadzona w nich słuĹźyła do napędu kola, następnie maszyn w fabryce. Staw, stawy, prusowska „sadzawka”, to utrapienie Zawiercian do lat sześćdziesiątych XX wieku. Zakisła woda w stawach aromatyzowała powietrze i sama Warta takĹźe, do niej to spływały obficie ścieki przemysłowe. W 1884 roku w listopadzie tak „stały prenumerator” pisał przejęty stanem sanitarnym wsi: „Aby do wywoĹźenia nieczystości uĹźywano wozów hermetycznie zamkniętych, na wzór warszawskich, a nie takich, w jakich obecnie są one przewoĹźone; wozy te bowiem przechodząc ciągle w porze dziennej główną i zaludnioną ulicą, oblane z zewnątrz nieczystością, rozlewając takową po całej ulicy, zanieczyszczają powietrze do tego stopnia, iĹź w porze dziennej, ani okna otworzyć, ani na ulicy pokazać się nie moĹźna. (…) Aby dół, do którego te nieczystości zlewają był o wiorstę poza Zawierciem połoĹźony; obecnie bowiem jest on umieszczony w samym Zawierciu, przy głównej ulicy, o kilkadziesiąt kroków od domów mieszkalnych, (…) i aby nieczystości wywoĹźono w porze nocnej (…). Aby ulice były opatrzone w rynsztoki, którymi by mogły odpływać ścieki. Obecne Zawiercie nie ma ani brukowanych ulic, ani rynsztoków, i podwórza są zbyt małe lub wcale ich nie ma, przez co nieczystości wylewane są na ulicę” („Goniec Częstochowski” 31.11.1913 r.).

Wydaje mi się, Ĺźe Bolesław Prus, zobaczył niezbyt zachęcający obraz miejsca zamieszkałego przez zawiercian. A w „Lalce” śladu o Zawierciu brak, chyba Ĺźe ten fragment, ale i w nim bezpośredniego odniesienia do Zawiercia nie ma. Wokulski przez Zawiercie nie przejechał, wysiadł w Skierniewicach, no moĹźe drugi raz przejechał do Dąbrowy, gdzie go ponoć widziano. Rzecki w „Pamiętniku Starego Subiekta” w 1879 odnotował „RównieĹź w paĹşdzierniku umarł hr. Józef Zamoyski. Myślę nawet, Ĺźe jego śmierć w niejednej sprawie pokrzyĹźowała plany Stachowi” (B. Prus „Lalka” Tom II, s 272. Wrocław 1991). Józef Zamoyski był biznesmenem w wielkim stylu, prezesował Towarzystwu Kredytowemu Ziemskiemu, był Dyrektorem Resursy Kupieckiej itd., itd., oraz Prezesował Radzie Nadzorczej w fabryce wyrobów bawełnianych w Zawierciu – to chyba tyle związków Prusa z Zawierciem.

Jerzy A. Maciążek