Dawne Zawiercie w fotografiach i opowiadaniach

Zlokalizowane tu krzyĹźe i kapliczki znajdowały się lub znajdują na obszarze dawnych Blanowic, w tym na obszarze dzisiejszych Piecek. Piecki, jako folwark dawnego dworu Blanowice, przynaleĹźały „administracyjne” do Blanowic; w zapisie historycznym „Piecki att[inencja] – przynaleĹźność” Blanowice („Regestr diecezjów” Franciszka Czaykowskiego, czyli właściciele ziemscy w Koronie w 1783 r., wyd. II poprawione, Warszawa 2009).

„KrzyĹźe stawiano z drzewa przy wioskach, drogach bardzo wysokie, a to, dlatego, Ĺźeby w miarę ugniwania w ziemi moĹźna je było wielokrotnie na nowo zakopywać, dopóki zupełnie nie zmalały. To zakopywanie i podpieranie starych krzyĹźów odbywało się zwykle po dniu zadusznym w jesieni” (Zygmunt Gloger – „Encyklopedia Staropolska”, Warszawa 1972, s. 108). Obecnie coraz trudniej w krajobrazie polskim spotkać drewniany krzyĹź przydroĹźny. W okolicach Zawiercia i Blanowic są tylko metalowe. Jeszcze w końcu lat 60. i w początku 70. moĹźna było ujrzeć pochylone, bądĹş juĹź powalone drewniane krzyĹźe, te zamieniano na metalowe, jak KrzyĹź Choleryczny na Gojach (zdjęcie 8), krzyĹź przy ul. PrzyjaĹşni (zdjęcie 10) przed skrzyĹźowaniem z ul. Glinianą, takĹźe na ul. Wyspiańskiego w jego dawnym miejscu (zdjęcie 6a). Na ogół krzyĹźe obsadzano drzewami, zwykle rodzimymi gatunkami.

Kapliczka na Kolonii obsadzona została kasztanowcami, równieĹź krzyĹź na ul. Wyspiańskiego – pozostały tylko kasztanowce, poniewaĹź krzyĹź, jako Ĺźe był metalowy, skradziono. Kapliczkę przesunięto (zdjęcie 1), a właściwie wybudowano ją od nowa, kasztanowce zostały wycięte. Podobny los spotkał inne drzewa przy krzyĹźach. Te metalowe krzyĹźe straciły indywidualizm, wydają się takie same, zunifikowane. Zapodziały gdzieś swoją „urozmaitość”, mimo Ĺźe tkwią w krajobrazie przydroĹźnym i polnym.

Wprawdzie postawienie metalowego krzyĹźa w miejsce powalonego, spróchniałego, w latach sześćdziesiątych, wymagało nieco odwagi. Wieść gminna póĹşniej niosła „…Ĺźe w nocy chłopy krzyĹź Ĺźelazny w Wierzbiu [zdjęcie 9], bądĹş na Gojach postawili”.
KrzyĹźe stawiano z róĹźnych powodów i w róĹźnych czasach. Józef Burszta („Kultura Ludowa Wielkopolski”, Poznań 1964) podaje, Ĺźe „genezą tych przedmiotów kultu było Ĺźyczenie wypowiedziane w roku 799 przez papieĹźa Leona III, by chrześcijanie stawiali krzyĹźe na rozstajach dróg”. Dalej wywodzi, Ĺźe „od krzyĹźy drewnianych stopniowo zastępowanych kamiennymi, rozwój form szedł w kierunku kapliczki z niszą zakończonej daszkiem, która przekształciła się w kapliczkę ozdobioną na szczycie krzyĹźykiem”.

Najwięcej krzyĹźy przydroĹźnych i kapliczek postawiono w Polsce w XVII wieku, w czasach kontrreformacji. Kościół propagował stawianie krzyĹźy i budowę kapliczek, jako świadectwa wiary. Inny powód stawiania krzyĹźy to wojny, szczególnie okres potopu szwedzkiego, wojen napoleońskich, Wiosny Ludów oraz czas po uwłaszczeniu chłopów. Nie ma krzyĹźa, który powstałby przypadkowo – kaĹźdy do czegoś nawołuje, przypomina o jakimś zdarzeniu. Taką rolę pełni KrzyĹź Choleryczny na Gojach. KrzyĹźe, figury, kapliczki stoją najczęściej w miejscach, które wiążą się z pamiętnym wydarzeniem czy wiarą w błąkanie się istot nadprzyrodzonych na rozstajach dróg, aby zło nie miało dostępu do wsi. KrzyĹźe stawiano nie tylko z pobudek sakralnych, choć spełniały takĹźe funkcje kultowe. Wokół nich ogniskowało się Ĺźycie religijne.

Stawianie krzyĹźy było teĹź motywowane wierzeniami ludowymi – krzyĹź miał moc „oddemonienia” miejsca, w tym przypadku rozstaju dróg, a takĹźe miejsc granicznych, w których wedle wierzeń działały siły nieczyste. Takim miejscem była miedza, granica wsi, most, ścieĹźka, czy teĹź sama droga lub skrzyĹźowanie dróg. „Drogi były niczyje, stąd łatwy dostęp demonów do tych miejsc. KrzyĹź miał teĹź wywierać presję na zjawiska przyrodnicze, chronić przed niespodziewanym gradobiciem czy ulewnym deszczem. Taki przydroĹźny krzyĹź czy kaplica spełniały takĹźe rolę punktów orientacyjnych w terenie, zwłaszcza zimą. KrzyĹźe, kapliczki tworzyły oswojoną przestrzeń sakralną, która obejmowała przestrzeń wsi, zagrody, czy teĹź parafii” (Arkadiusz Studniarek, „Demonologiczne aspekty kultury ludowej”).

W Wielką Sobotę pod krzyĹźami i kapliczkami święcono pokarmy. W Blanowicach miało to miejsce od dawna, najpierw pod krzyĹźem w miejscu, w którym wybudowano kaplicę, czyli wieżę, taką jak dzisiejszym kształcie, do niej dobudowano nawę w latach 1947-1948, w 1989 roku kaplica stała się kościołem parafialnym.

Ta kapliczka powstała w 1864 roku, jako kaplica dziękczynna, dar za odzyskaną wolność i ziemię, którą chłopi z Blanowic zostali obdarowani z mocy carskiego ukazu. Nie jedyny to przypadek w Polsce, gdzie stawiano takie dziękczynne krzyĹźe i kapliczki po 1864 roku. Wcześniej w miejscu kapliczki stał duĹźy drewniany krzyĹź, a przed nim ławki. Tu odprawiano naboĹźeństwa majowe oraz msze. W kaplicy znajduje się figura św. Jana Nepomucena – podarowana została ona przez Wincentego Makiełę w dowód wdzięczności Bogu za szczęśliwy powrót z carskiego wojska.

Natomiast kapliczka wybudowana przez Okupników na Kolonii ma równieĹź charakter dziękczynny. Powstała w latach osiemdziesiątych XIX wieku jako podziękowanie za szczęśliwe zagospodarowanie ziemi zakupionej po parcelacji Dworu Blanowskiego i szczęśliwe zamieszkanie w nowym miejscu. W niszach kapliczki znajduje się figura Matki Boskiej. Z przekazu ustnego wynika, Ĺźe podczas kopania fundamentów pod kapliczkę natrafiono na kości ludzkie, które prawdopodobnie naleĹźały do Ĺźołnierzy Wielkiej Armii cesarza Napoleona. Kaplice postawiono przy „Trakcie Wielkim Zwyczajnym”, takie oznaczenie ma ta droga na Karcie Topograficznej Królestwa Polskiego. W okresie przed Wniebowstąpieniem Pańskim święcono pola, aby zapewnić urodzaj. Chodzono wówczas z procesjami po granicach oznaczonych krzyĹźami. KrzyĹź pełnił bowiem takĹźe funkcję swoistego znaku granicznego wsi.

Na św. Jerzego, gdy zwyczajowo wypędzano bydło na pastwiska, pędzono je pod krzyĹź i święcono. Poświęcenie miało zapewnić gospodarzom zdrowie i poĹźytek z bydła. Dzień 23 kwietnia to teĹź dzień św. Wojciecha – dzień wypędzania bydła na pastwiska – stąd i przysłowie „Na św. Wojciecha kobyla pociecha”. Być moĹźe takim miejscem w Blanowicach były Ściegienki, a raczej miejsce, w którym stał nieistniejący krzyĹź na ulicy Blanowskiej.

1. Kapliczka stojąca dzisiaj na Kolonii, do czasu poszerzenia drogi stała kilkanaście metrów dalej na południe. Wybudowali ją okupnicy –mieszkańcy Koloni w latach 80. XIX wieku, jako podziękowanie za szczęśliwy pobyt i zamieszkanie oraz zagospodarowanie się w Blanowicach. Pierwotnie kapliczka wybudowana była z kamienia wapiennego, otynkowana, zwykle malowana była w kolorze ultramaryny, dach czterospadowy, wnęki na figurę Matki Boskiej. Obecnie kaplica ma zbliĹźony kształt. Na ścianach siding. Lokalizacja: 50 st. 30, 26 min. 12 sek. N i 19 st. 27, 41 min. 49 sek. E. Po prawej stronie, widok kapliczki przed przeniesieniem w obecne miejsce i przed pokryciem ścian sidingiem.

2.Prawdopodobnie (oznaczenie kapliczki na „Karcie Topograficznej” trudno czytelne) nieopodal miejsca, gdzie stoi obecnie kapliczka, w pierwszej połowie XIX wieku u zbiegu Traktu Wielkiego Zwyczajnego (ul. Wyspiańskiego) oraz Drogi Ubocznej (ul. Sportowa) stała drewniana kapliczka. Karta Topograficzna Królestwa Polskiego wyd. 1843 K2S7+8 skala 1: 26000. Lokalizacja prawdopodobna: 50 st. 30, 24 min. 92 sek. N i 19 st. 27, 42 min. 03 sek. E.

3.Prawdopodobnie druga kapliczka drewniana stała po stronie północnej w naroĹźniku skrzyĹźowania Traktu Pocztowego (ul. PomroĹźycka) i Drogi Ubocznej (ul. SkarĹźycka). Znak topograficzny karczmy drewnianej i kapliczki drewnianej nakładają się na siebie. Pomiary do „Karty Topograficznej” wykonywane były do wybuchu Powstania Listopadowego, a mapę wykonano w odwzorowaniu pseudostoĹźkowym równopolowym Bonne’a, stąd trudności w precyzyjnym odczycie. Lokalizacja: 50 st. 30, 36 min. 91 sek. N i 19 st. 28, 43 min. 77sek. E.

4. Na Karcie Topograficznej Królestwa Polskiego wyd. 1843 r., K2S7+8 skala 1:126000, krzyĹź drewniany w Blanowicach u zbiegu Traktu Wielkiego Zwyczajnego (dzisiaj ul. Wyspiańskiego) i krańca kotlinki Lipie. KrzyĹź nie istnieje. W jego miejscu postawiono kapliczkę. To jeden z pięciu najstarszych krzyĹźy, jakie istniały na terenie Blanowic. Zniknął z krajobrazu krzyĹź przy potoku Rak.

5. KrzyĹź po lewej stronie Traktu Wielkiego Zwyczajnego tuĹź przy potoku Rak, po lewej jego stronie, blisko miejsca oznaczonego na Karcie Topograficznej „Młyn do Włodowic”. KrzyĹź nie istnieje, stał jeszcze na początku lat trzydziestych XX wieku przy okazałej sośnie, prawdopodobnie ostatniej, jaka pozostała z dawnych lasów blanowskich. Z tej sosny wykonano krzyĹź drewniany w rozwidleniu ul. PrzyjaĹşni i polnej drogi prowadzącej na Przydatki i na Stawki. Z przekazów ustnych wynika, Ĺźe w okolicy krzyĹźa wypalano w mielerzach węgiel drzewny. MoĹźna go lokalizować w przybliĹźeniu, 50 st. 31, 00 min. 68 st. i 19 st. 25, 53 min. 73 sek. E. KrzyĹź nie istnieje.

6. KrzyĹź przy ul. Wyspiańskiego po jej południowej stronie był drewniany. Odnotowany na mapie WIG. PAS 46-SŁUP29-G MYSZKÓW – WSCHÓD. Skala: 1:25000 z 1938 r., póĹşniej metalowy, skradziony przez „złomiarzy”. Lokalizacja: 50 st. 30, 14 min. 84 sek. N i 19 st. 28, 01 min. 05sek. E. WIG. Pas 46- Słup29-G Myszków Wschód 1932-1941. Nowy metalowy krzyĹź postawiono po północnej stronie ul. Wyspiańskiego. Lokalizacja: 50 st. 30, 21 min. 41 sek. N i 19 st. 27, 51 min. 28sek. E.

6a. Poprzednie miejsce, skradzionego krzyĹźa, południowa strona ul. Wyspiańskiego, WIG. Pas 46-Słup29-G Myszków Wschód 1932-1941. Lokalizacja: 50 st. 30, 14 min. 84 sek. N i 19 st. 28, 01 min. 05sek. E.
  
7. Krzyż drewniany (obecnie metalowy) znajdujący się u zbiegu ul. Przyjaźni i ul. Skarpa, nie oznaczony na Mapie Topograficznej Zawiercia ani mapach W.I.G. Lokalizacja: 50St.30, 38.min.32sek.N i 199st.28, 03.min.83sek.E

8. KrzyĹź drewniany, od lat siedemdziesiątych zastąpiony metalowym, stoi na wys. 405,5 m n.p.m., na Gojach. Widnieje na mapie WIG. Pas 46-Słup29-G Myszków Wschód 1932-1941., postawiony w XIX w. (1848 – wielki głód lub 1852 – epidemia cholery, krzyĹź choleryczny). Ustawiany na miejscu pochowku mieszkańców Blanowic. Lokalizacja: 50st. 30, 48 min. 22sek. N i 19 st. 27, 36 min. 05 sek.
                                                                                                                                       
9. Metalowy krzyż w Wierzbiu, nieoznaczony na mapie WIG z lat 1932-41 r., oznaczony na Mapie Topograficznej Zawiercia, istniał prawdopodobnie w latach dwudziestych XX wieku. Lokalizacja: 50 st.30, 35 min. 99 sek. i 19 st. 27, 11 min. 03sek. E
  
10. Nieistniejący krzyĹź drewniany był dosyć wysoki ok. 3,5 do 4 m, na dole widniał wycięty napis „P. Pacan”. Obecnie prawie w tym samym miejscu stoi metalowy krzyĹź w rozwidleniu ul. PrzyjaĹşni i polnej drogi prowadzącej na Przydatki i na Stawki. Pierwotnie ramiona krzyĹźa wskazywały kierunki PN.- Pd, obecnie W-Z. Widoczny na mapie WIG. Pas 46-Słup29-G Myszków Wschód 1932-1941. Lokalizacja: 50 st. 30, 42 min. 92sek. N i 19 st. 27, 05 min. 12 E.
 
11. Nieistniejący i nieodnotowany na Ĺźadnej z map krzyĹź drewniany stojący na ul. Chmielnej. Z przekazu ustnego wynika, Ĺźe miejsce wokół krzyĹźa było często rozkopywane. Pod krzyĹźem miała być zakopana powstańcza kasa z 1863 roku. Lokalizacja: 50st. 30, 33 min. 04 sek. N i 19st.27, 31 min. 04sek. E.

12. KrzyĹź na rondzie w Blanowicach przy ulicy PrzyjaĹşni nie jest zaznaczony na mapie. WIG. Pas 46-Słup29-G Myszków Wschód 1932-1941. Skala 1:25000, ani na cytowanej wyĹźej „Karcie”. Lokalizacja: 50st. 30, 42 min. 98sek. N i 10 st. min. 27,05, min. 30 sek. E.

13. KrzyĹź pod Pieckami, odnotowany na mapie WIG. PAS 46-SŁUP29-G Myszków – Wschód. Skala 1:25000 z 1938-1941 r., drugi krzyĹź za Pieckami na drodze polnej do Kromołowa, ten odnotowany na Mapie Topograficznej Zawiercia.
 
14.Na Karcie Topograficznej Królestwa Polskiego wyd. 1843 r., K2S7+8 skala 1:126000, widnieje krzyĹź drewniany na drodze łączącej Blanowice z Kromołowem, jest on takĹźe odnotowany na mapie WIG. PAS 46-SŁUP29-G MYSZKÓW – WSCHÓD. Skala: 1:25000 w miejscu przecięcia się drogi polnej, dzisiaj ul. Zwarta. Lokalizacja: 50 st. 30, 02 min. 74sek. N i 19 st. 28, 26 min. 84 sek. E KrzyĹź stoi nadal, ale juĹź metalowy.

15. KrzyĹź na „Szubienicy” po lewej stronie „Drogi Pocztowej”, ul. Zagrodowa na szczycie wzniesienia. WIG. Pas 46-Słup29-G Myszków Wschód 1932-1941.Lokalizacja: 50 st.3 0, 16 min. 78sek. N i 19 st. 28, 58 min. 27sek E. KrzyĹź istniejący. Pewnie istniał juĹź wcześniej, kiedy wykonywano pomiary do karty „Topograficznej Królestwa”. Tu prawdopodobnie wykonywano wyroki, być moĹźe stała tu szubienica, stąd nazwa wzniesienia (427m.n.p.m.).

16. Na „Karcie Topograficznej Królestwa Polskiego” wyd. 1843 K2S7+8 skala 1:126000. KrzyĹź u zbiegu Drogi Pocztowej, dzisiaj ul. PomroĹźycka i Drogi Ubocznej, dzisiaj ul. PrzyjaĹşni, krzyĹź drewniany, obecnie metalowy. Lokalizacja: 50 st. 30, 49 min. 00 sek. N i 19 st. 28, 32 min 09 sek. E.
  
17. Kolejny krzyĹź drewniany na „Karcie Topograficznej”, zaznaczony tuĹź przed wzniesieniem na tej drodze, ul. PomroĹźycka, przed PomroĹźycami. Istnieje do dnia dzisiejszego. Lokalizacja. 50st. 30, 35 min.76 N i 19 st. 28, 41 min. 53 sek. E. Był i jest to krzyĹź graniczny na tej drodze, w tym miejscu kończył się obszar Blanowic.
 
18.Kaplica murowana, powszechnie zwana „kapliczką”, wcześniej na miejscu kapliczki stał drewniany krzyĹź. Najpierw wybudowano samą wieżę 1864 roku. W latach 1947-1948 dobudowano nawę. Pierwotnie przed kapliczką odbywały się naboĹźeństwa majowe i czerwcowe, po dobudowaniu nawy msze niedzielne. Była kapliczką, aĹź stała się Kościołem parafialnym w 1989 roku. Kaplica znajduje się po północnej stronie ulicy PrzyjaĹşni, przylega północną stroną do ulicy Wygon. Lokalizacja: 50 st. 30, 42 min. 60 sek. N., i 19 st. 27, 29 min. 95 sek. E.

19. Nieistniejący drewniany krzyĹź stojący w rozwidleniu ul. Blanowskiej i polnej drogi prowadzącej na łąki na Zakrzewiu (na Ściegienkach, zakręt przed kościołem), usunięty w czasie II wojny światowej przez Niemców. Przeszkadzał szybowcom startującym ze wzniesienia. W szkole w Blanowicach mieściła się w czasie wojny szkoła szybowcowa, lądowisko znajdowało się na Małych Przydatkach w okolicach póĹşniejszych magazynów warzyw i owoców nieistniejącego juĹź dziś PGR. Lokalizacja przybliĹźona: 50 st. 30, 31 min. 11 sek. N., i 19 st. 26, 58 min. 80 sek. E.