Dawne Zawiercie w fotografiach i opowiadaniach

Na progu industrializacji, po utworzeniu Towarzystwa Akcyjnego „Zawiercie” (1878), następował gwałtowny przyrost ilości mieszkańców w powstających jak grzyby po deszczu nowych osadach fabrycznych. Robotnicy przybywali w okolice Zawiercia całymi rodzinami, razem z dziećmi. Dla tych ostatnich dostęp do szkół początkowych był utrudniony. Funkcjonowały one bowiem w systemie gminy wiejskiej.

Dodatkową przeszkodą był istniejący podział administracyjny. Warunki sprzyjające rozwojowi sieci szkolnej i ułatwieniu dostępu do wiedzy dla małych mieszkańców osiedli fabrycznych powstały z chwilą przeniesienia gminy Kromołów do guberni piotrkowskiej (1879) i przyłączenia Zawiercia DuĹźego (1884) do gminy Kromołów. Dwie gminne szkoły początkowe (istniejące juĹź wcześniej) w dalszym ciągu nie były w stanie podołać oczekiwaniom. Pierwszy krok w kierunku rozwoju sieci szkolnej uczynili zawierciańscy ewangelicy. ZałoĹźona przez nich szkółka dla młodych ewangelików funkcjonowała do 1892 r., gdy zostali zmuszeni do opuszczenia pomieszczeń wynajmowanych od TAZ.

Stało się tak z dwóch powodów. Okazało się, Ĺźe placówkę załoĹźono wbrew przepisom obowiązującym wówczas w Królestwie Polskim. Jednocześnie wchodził w Ĺźycie przepis o obowiązku tworzenia szkół fabrycznych przez zakłady zatrudniające powyĹźej 1000 robotników. W pomieszczeniach opuszczonych przez ewangelików zaczęła więc funkcjonować szkoła fabryczna TAZ. Była to druga szkoła fabryczna w Zawierciu. Jeszcze przed wejściem w Ĺźycie wspomnianych przepisów działała bowiem szkoła początkowa dla dzieci pracowników Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej.

Natomiast na pierwszą szkołę średnią mieszkańcy zawierciańskich osad czekali do 1898 r., gdy Helena Malczewska załoĹźyła tzw. pensję – gimnazjum dla dziewcząt. Z kolei chłopców pragnących kontynuować naukę posyłali zawiercianie do Będzina, Częstochowy, a nawet do Piotrkowa.

W 1905 r. grupa intelektualistów załoĹźyła organizację Polska Macierz Szkolna. W gronie jej twórców znalazł się m.in. Henryk Sienkiewicz. W Warszawie w pierwszym roku działalności powstało 21 kół PMS, a 79 na prowincji. Wśród nich wymieniane jest równieĹź zawierciańskie koło, które w końcu roku osiągnęło liczbę 899 członków, a prezesem wybrano Maksymiliana Walickiego. Jeszcze w tym samym roku rozpoczęto starania o utworzenie w Zawierciu gimnazjum męskiego. Idei tej towarzyszyło wielkie zaangaĹźowanie mieszkańców zarówno samego miasta, jak równieĹź okolicznych miejscowości.

Fundusze na uruchomienie szkoły gromadzono w kaĹźdy znany wówczas sposób. Gdy we wrześniu 1907 r. w parku Bronisławów zorganizowano festyn połączony ze zbiórką pieniężną na ten cel, oprócz mieszkańców Zawiercia uczestniczyli w nim równieĹź częstochowianie. Atrakcją loterii fantowej był jeleń, podarowany przez dyrektora huty – Gerharda. 5 paĹşdziernika 1907 r. miała miejsce uroczystość poświęcenia ośmioklasowego gimnazjum filologicznego przy ulicy Blanowskiej. Jego pierwszym dyrektorem został Józef Mejer, a nauczycielami byli m.in. ks. Cugowski, Berg, Dietl…

Zawierciańskie koło załoĹźyło teĹź ochronkę dla dzieci w wieku 7-10 lat, do której uczęszczało 120 maluchów, a ich prace były eksponowane na Wystawie Przemysłowo Rolniczej w Częstochowie w 1909 r. W maju 1907 r. powstał okręg zawierciański PMS, obejmujący swoim działaniem 10 okolicznych gmin. Skoncentrowano się na wspieraniu ochronek, w których dzieci chłopów i robotników mogły liczyć na bezpłatną opiekę i naukę, gdy dorośli pracowali.

O funkcjonowaniu ochronek w okolicach Zawiercia do momentu powstania II Rzeczypospolitej posiadamy niewielką i fragmentaryczną wiedzę. O znaczeniu i wkładzie PMS w wychowanie najmłodszych moĹźe świadczyć rodzinna anegdota. Jeden z moich wujów na spotkaniach rodzinnych przechwalał się, Ĺźe nikt nie ma tak solidnego wykształcenia, jak on. Szczycił się tym, Ĺźe skończył dwie pierwsze klasy szkoły powszechnej i… ochronkę.

Z końcem 1907 r. w wyniku wcześniejszego wprowadzenia stanu wojennego (wystąpienia robotnicze w Królestwie Polskim) wszedł w Ĺźycie zakaz działalności organizacji i stowarzyszeń o charakterze narodowym. Zasiane ziarno jednak zakiełkowało. ZałoĹźone gimnazjum i ochronki w dalszym ciągu funkcjonowały.

Przypominając o wkładzie Polskiej Macierzy Szkolnej w budowę systemu edukacji na ziemi zawierciańskiej, nie sposób pominąć znaczenia jej działań w zakresie kształcenia kadr nauczycielskich. Jest to równieĹź ciekawy przyczynek do procesu postępowania feminizacji tego zawodu.

Po wybuchu I wojny światowej zawierciańskie szkolnictwo zostało w wieloraki sposób dotknięte skutkami konfliktu. Jesienią pierwszego roku wojny, w czasie bitwy w okolicach Zawiercia wiele szkół zostało zdewastowanych, zamienionych na wojskowe lazarety i miejsca zakwaterowania Ĺźołnierzy. Wcześniej okolice Zawiercia opuściła znaczna część rosyjskich nauczycieli, często znienawidzonych. Po odsunięciu się frontu na wschód, Zawiercie powracało do „normalności” (głód, epidemie, brak pracy), co zostało zaakcentowane przez nowe władze okupacyjne nadaniem praw miejskich (1915). Kiedy więc w 1916 r. reaktywowano Polską Macierz Szkolną, to właśnie przy aktywnym wsparciu finansowym organizacji i jej prezesa – Antoniego Osuchowskiego, utworzono Seminarium Nauczycielskie Ĺťeńskie. Po upaństwowieniu szkoły w 1921 r., za swojego patrona placówka obrała właśnie jego.

Absolwentki tego seminarium od 1921 r. (nauka trwała 5 lat) i jeszcze długo po 1945 r. stanowiły trzon kadry nauczycielskiej okolic Zawiercia. Ĺťycie jest jednak pełne paradoksów. Za pierwszego absolwenta szkoły naleĹźy bowiem uznać Konstantego Ćwierka – znanego zagłębiowskiego dziennikarza, który jako ekstern zdał egzamin pedagogiczny w Seminarium Nauczycielskim w Zawierciu 24 czerwca 1916 r.

Za początek szkolnictwa zawodowego naleĹźy uznać rok 1919. Dokształcająca Szkoła Rzemieślnicza mieściła się przy ulicy Blanowskiej – prawdopodobnie lekcje odbywały się w budynku Gimnazjum Męskiego w soboty i niedziele.

W 1927 r. przy ulicy Kopalnianej (dziś Obr. Poczty Gdańskiej) rozpoczęto wznoszenie nowego budynku dla Szkoły Rzemieślniczo-Przemysłowej Polskiej Macierzy Szkolnej. W roku 1929/1930 uczęszczało do niej 132 uczniów, a w 1933/1934 juĹź 237. W latach 1927-1937 zawierciańskie placówki kształcenia zawodowego PMS ukończyło 246 osób. 12 maja 1939 r. szkołę tę przekształcono na Prywatne Męskie Trzyklasowe Gimnazjum Mechaniczne Polskiej Macierzy Szkolnej.

BudĹźet tej zasłuĹźonej dla Zawiercia organizacji zamykał się w 1937 r. kwotą 199 774,22 zł. Działka ze szkołą równieĹź naleĹźała do PMS. Prowadzenie działalności oświatowej nie było rzeczą łatwą zwłaszcza w okresie największego kryzysu w dziejach miasta. Dla przykładu: wpływy na konto Polskiej Macierzy Szkolnej w Zawierciu w 1934 r. wyniosły 66 036,51 zł, a wydatki 74 607,39 zł.

                                                          Zdzisław KluĹşniak